Τι σχέση μπορεί να έχουν μεταξύ τους μια κόκκινη ρέγγα και μια ολισθηρή πλαγιά; Πώς, αλήθεια, μπορούν να συνδέονται ένας αχυράνθρωπος με τη Νιρβάνα των βουδιστών; Θα μπορούσαν ίσως να αποτελούν ήρωες και τόπους δράσης σε μια σουρεαλιστική νουβέλα. Δεν πρόκειται, όμως, για κάτι τέτοιο. Όλα τα παραπάνω αποτελούν ονόματα λογικών πλανών, σφαλμάτων και σοφισμάτων τα οποία συχνά, σκοπίμως ή μη, χρησιμοποιούνται, τόσο στις συζητήσεις μεταξύ δύο ή περισσοτέρων συνομιλητών, όσο και στον δημόσιο λόγο. Ας απαριθμήσουμε λοιπόν ορισμένες από τις γνωστότερες λογικές πλάνες (logical fallacies).
1. Η πλάνη του αχυρανθρώπου (strawman fallacy). Ο συνομιλητής παρουσιάζει μια καρικατούρα του επιχειρήματος του αντιπάλου του, προκειμένου να καταρρίψει το αρχικό του επιχείρημα. Για παράδειγμα: Λες ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν προηγμένη τεχνολογία. Ποτέ όμως δεν είδαμε αρχαίο Αιγύπτιο με smartphone. Επομένως, αυτό που λες προφανώς δεν ισχύει.
Πηγή εικόνας: Facebook
2. Η πλάνη της Νιρβάνα (Nirvana fallacy). Η απαξίωση μιας ρεαλιστικής λύσης επειδή εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να οδηγήσει σε ένα τέλειο αποτέλεσμα. Έτσι, μέτρο σύγκρισης για όλα τίθεται μια ιδεατή κατάσταση, μια «Νιρβάνα». Για παράδειγμα: Η πρόταση σου για τη μείωση της φοροδιαφυγής είναι αβάσιμη. Ακόμα και να εφαρμοστεί, δεν θα εξαλείψει πλήρως τη φοροδιαφυγή.
3. Η πλάνη του ρομαντικού επαναστάτη (The romantic rebel fallacy). Η εμμονή κάποιου να θεωρεί ότι είναι ένας από τους τελευταίους «επαναστάτες» που υπερασπίζονται την αλήθεια, σε αντίθεση με τους πολλούς, οι οποίοι έχουν δήθεν παραπλανηθεί. Ιδιαίτερα συνηθισμένη μεταξύ των συνωμοσιολόγων. Για παράδειγμα: Μα πώς μπορείς να πιστεύεις ότι οι κυβερνήσεις δεν μας ψεκάζουν; Εκτός από το ότι είναι προφανές, δεν είναι η πρώτη φορά που προσπαθούν να μας χειραγωγήσουν.
Πηγή εικόνας: Facebook, ΤΣΙΛΙ ΚΑΦΕΝΕΙΟ
4. Η προσφυγή στην υποκρισία (tu quoque, κι εσύ επίσης στα λατινικά). Η αντίκρουση ενός επιχειρήματος με τον ισχυρισμό ότι και ο υποστηρικτής του δεν ενεργεί σύμφωνα με τη θέση του αυτή. Για παράδειγμα: Δεν είναι σωστό να λες εσύ ότι η πολύωρη τηλεθέαση κάνει κακό στα μάτια. Εσύ, που βλέπεις τηλεόραση οχτώ ώρες την ημέρα!
5. Πλάνη της ψευδούς αιτίας (cum hoc ergo propter hoc: μαζί με αυτό, άρα εξαιτίας του). Δύο πράξεις ή γεγονότα, που τυχαίνει να συμβούν ταυτόχρονα μια φορά, συνδέονται λανθασμένα και αυθαίρετα με μια σχέση αιτίου-αποτελέσματος. Για παράδειγμα: Όταν φόρεσα το παλτό μου, θυμήθηκα που είχα αφήσει τα κλειδιά μου. Είναι βέβαιο ότι το παλτό αυτό ενισχύει τη μνήμη μου!
6. Πλάνη του αποδιοπομπαίου τράγου. Πρόκειται για μια πολύ αρχαία και διαδεδομένη πλάνη. Στηρίζεται στην απόδοση όλων των προβλημάτων και των κακώς κειμένων σε μια και μόνο αιτία, χωρίς όμως αυτό να έχει βάση στην πραγματικότητα. Ο άδικος αυτός καταλογισμός “απαλλάσσει” όλους τους άλλους που πιθανόν αποτελούν τις πραγματικές αιτίες του προβλήματος. Για παράδειγμα: Οι οπαδοί της Χ ομάδας είναι οι μόνοι που κάνουν επεισόδια. Η τιμωρία τους θα απαλλάξει τη χώρα από τον χουλιγκανισμό.
7. Πλάνη της ολισθηρής πλαγιάς (the slippery slope fallacy). Η πλάνη σύμφωνα με την οποία ένα γεγονός παρουσιάζεται να οδηγεί αναπόφευκτα σε ένα άλλο (συνήθως αρνητικό) και αυτό με τη σειρά του σε ένα τρίτο, χωρίς όμως αυτό απαραίτητα να αντέχει σε κάποιον λογικό έλεγχο. Για παράδειγμα: Αν δεν δώσεις πανελλήνιες, θα καταλήξεις άνεργος και φτωχός, δεν θα κάνεις οικογένεια. Έτσι, το πιθανότερο είναι να πεθάνεις μόνος.
8. Η κόκκινη ρέγγα (the red herring). Είναι ένα σόφισμα που αποσκοπεί στον αποπροσανατολισμό, μέσω της παρεμβολής στη συζήτηση άλλων θεμάτων, συνήθως ηθικά φορτισμένων, από αυτόν που δεν θέλει να συζητηθεί το αρχικό επιχείρημα. Για παράδειγμα: Με κατηγορείτε ότι δεν έρχομαι στην ώρα μου στη δουλειά. Ωστόσο, ας μιλήσουμε για σημαντικότερα πράγματα! Εγώ ποτέ δεν έκλεψα από το ταμείο και ήμουν πάντα ευγενικός με τους συναδέλφους μου.
Πηγή εικόνας: Hellas fishing. Η ρέγγα, γένους Clupea.
9. «Ο φωτισμός αερίου» (gaslighting fallacy, χρησιμοποιείται μόνο ο αγγλικός όρος). Η σκόπιμη αμφισβήτηση όσων γνωρίζει ή όσων αντιλήφθηκε ο αντίπαλος με σκοπό να αμφιβάλλει και ο ίδιος για την αλήθεια τους και να καταρρεύσει η επιχειρηματολογία του. Για παράδειγμα: Είναι δυνατόν να υπερασπίζεσαι αυτό που σου φάνηκε ότι είδες και να μην πιστεύεις εμένα;
10. Η αρχή της Pollyanna (The Pollyanna principle, χρησιμοποιείται μόνο στα αγγλικά). Η πλάνη που στηρίζεται στη διαστρεβλωμένη άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτων συνθηκών, έχουν τον ίδιο ηθικό κώδικα και τα ίδια κίνητρα με «εμάς». Για παράδειγμα: Πώς είναι δυνατόν να θεωρείς τους Ναζί εγκληματίες πολέμου; Ήταν κι αυτοί στρατιώτες, σαν τα παιδιά μας, που το μόνο που ήθελαν ήταν να συνεχίσουν να ζουν ειρηνικά.
11. Reductio ad Hitlerum (σε ελεύθερη μετάφραση από τα λατινικά, μείωση λόγω Χίτλερ). Πρόκειται για μια σύγχρονη, πολύ διαδεδομένη και επικίνδυνη πλάνη. Ο συνομιλητής επιτίθεται στο επιχείρημα και στο πρόσωπο του αντιπάλου του, ισχυριζόμενος ότι αυτή την άποψη θα είχε και ο Χίτλερ. Ο παραλληλισμός με μια προσωπικότητα που έχει τέτοια απαξία και η κατηγορία για ναζισμό ή φασισμό, συνήθως αποσπούν την προσοχή και εξοργίζουν τον αντίπαλο. Για παράδειγμα: Πώς μπορείς να υποστηρίζεις ότι τα σύνορα πρέπει να φυλάσσονται; Κάτι τέτοιο θα υποστήριζαν ο Χίτλερ και οι Ναζί.
Πηγή εικόνας: quickmemes.com
12. Επίκληση στην άγνοια (argumentum ad ignorantiam). Η πλάνη αυτή οδηγεί δήθεν στο συμπέρασμα ότι κάτι είναι σωστό, εφόσον δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι λάθος, ή ότι κάτι είναι λάθος, εφόσον θα μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι σωστό. Δυστυχώς, όμως, για όσους χρησιμοποιούν τη συγκεκριμένη λογική πλάνη, η αλήθεια μιας πρότασης εξαρτάται από τα δεδομένα που τη στηρίζουν, και όχι από την έλλειψη στοιχείων για τη θεμελίωση μιας αντίθετης πρότασης. Για παράδειγμα: Μονόκεροι σίγουρα υπάρχουν, εφόσον κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι δεν υπάρχουν. Επίσης: δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι σε κάποιο βυθισμένο νησί αναπτύχθηκε ένας μεγάλος πολιτισμός που μυστηριωδώς εξαφανίστηκε, άρα σίγουρα δεν υπήρξε ποτέ.
13. Πλάνη της επιπόλαιης γενίκευσης (hasty generalization fallacy. Ίσως το πιο συνηθισμένο λογικό άλμα στις μεταξύ μας συζητήσεις. Είναι η αμφισβήτηση μιας γενικής θέσης και η εξαγωγή συμπεράσματος βάσει ενός μικρού μεγέθους δείγματος, παραβλέποντας τα στατιστικά στοιχεία τα οποία οδηγούν στον προσδιορισμό μιας μέσης κατάστασης, χωρίς βέβαια να αποκλείουν εξαιρέσεις. Για παράδειγμα: Ο Χ, απόφοιτος δημοτικού, είναι σίγουρα πιο μορφωμένος από τον Ψ, απόφοιτο ΑΕΙ. Άρα, δεν είναι σωστό να λες ότι συνήθως οι απόφοιτοι Πανεπιστημίου είναι πιο μορφωμένοι από τους αποφοίτους δημοτικού. Επίσης: Ο παππούς μου, ο οποίος κάπνιζε τρία πακέτα τσιγάρα την ημέρα, έζησε περισσότερο από τη γιαγιά μου, η οποία δεν κάπνισε ποτέ. Άρα το κάπνισμα δεν βλάπτει την υγεία.
Όσοι υποπίπτουν στην πλάνη αυτή, αγνοούν ότι ο ισχυρισμός που προβάλλουν είναι μια εξαίρεση του γενικού κανόνα που αποκαλύπτει η στατιστική, ο οποίος όμως δεν είναι απόλυτος. Η εξαίρεση αυτή μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παράγοντες (για παράδειγμα, ο καπνιστής παππούς μπορεί να έζησε περισσότερο από την γιαγιά που δεν κάπνισε ποτέ, διότι έκανε καλύτερη ζωή, η διατροφή του ήταν σωστή ή η κράση του πιο ανθεκτική), χωρίς όμως να αποτελεί λόγο κατάρριψης της θέσης του συνομιλητή που στηρίζεται στη συνήθη και πιο πιθανή πορεία των πραγμάτων.
Αυτές ήταν δεκατρείς λογικές πλάνες με τις οποίες συχνά ερχόμαστε σε επαφή. Αν υποθέσουμε ότι εμείς οι ίδιοι δεν μετερχόμαστε τέτοια μέσα «πειθούς», οι τεχνικές αυτές μας παραπλανούν ή μας εκνευρίζουν. Η γνώση τους, λοιπόν, είναι απαραίτητη ώστε να τις αντικρούσουμε σωστά, με βάση τη Λογική. Γι’αυτό ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε: η Λογική δεν είναι μόνο έμφυτη, είναι και Επιστήμη που διδάσκεται.
