Γράφει η Φωτεινή Κατσίβα (φιλόλογος).
Η UNESCO στις 8 Σεπτεμβρίου του 1965 καθιέρωσε τη διεθνή ημέρα για την εξάλειψη του αναλφαβητισμού με αφορμή έρευνες που παρουσίαζαν μεγάλα ποσοστά αναλφάβητων ενηλίκων και παιδιών ειδικά σε χώρες της Ασίας και της υποσαχάριας Αφρικής. Και φυσικά, μιας και σήμερα είναι η παγκόσμια ημέρα κατά του αναλφαβητισμού, δεν θα μπορούσαμε να μην αδράξουμε την ευκαιρία για να κάνουμε μια μικρή ανασκόπηση της σύγχρονης εκπαίδευση υπό το πρίσμα της έννοιας του αλφαβητισμού.
Ας δούμε πρώτα, όμως, τι σημαίνει ο όρος αναλφαβητισμός. Η UNESCO ορίζει ως αναλφάβητο το άτομο που δεν κατέχει τις δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν να φέρει σε πέρας δραστηριότητες στις οποίες απαιτείται η γνώση ανάγνωσης, γραφής και αρίθμησης. Οι αναλφάβητοι διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: τους οργανικά αναλφάβητους και τους λειτουργικά αναλφάβητους. Οι οργανικά αναλφάβητοι είναι όσοι δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να διδαχθούν τις βασικές δεξιότητες της ανάγνωσης, της γραφής και της αρίθμησης. Αντίθετα, οι λειτουργικά αναλφάβητοι είναι αυτοί που είχαν μεν την ευκαιρία να αποκτήσουν αυτές τις βασικές δεξιότητες, αλλά εξέλειψαν οι ευκαιρίες να τις καλλιεργήσουν, με αποτέλεσμα να μην τις εξασκούν και σταδιακά να τις χάσουν.
Στην ιστοσελίδα της UNESCO διαβάζουμε ότι η ανάπτυξη του αλφαβητισμού είναι η βάση για μια βιώσιμη ανάπτυξη σε όλους τους τομείς παγκοσμίως, καθώς δίνει τη δυνατότητα σε περισσότερους ανθρώπους να συμμετέχουν στην αγορά εργασίας και, γενικότερα, σε όλες τις δραστηριότητες της κοινωνίας. Επίσης, με αυτόν τον τρόπο οδηγεί στην βελτίωση της ζωής των πιο φτωχών οικογενειών με εξασφάλιση καλύτερης σίτισης και περίθαλψης. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο αλφαβητισμός είναι πολύ σημαντικό εφόδιο για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά, αλλά και συνολικά για την κοινωνία.
Φυσικά στην Ελλάδα, όπως και σε όλες τις χώρες του δυτικού κόσμου, το ποσοστό του αναλφαβητισμού είναι πλέον μηδαμινό. Θα έπρεπε, λοιπόν, γι’ αυτό το λόγο να μην μας αφορά πια ο αγώνας για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού; Οι σύγχρονες κοινωνίες με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών έχουν οδηγήσει στη διαμόρφωση ενός νέου χάρτη όσον αφορά τις απαιτούμενες δεξιότητες για έναν πολίτη, πράγμα το οποίο έχει επηρεάσει και τη διάρθρωση της εκπαίδευσης. Μπορεί να μην υπάρχει πια αναλφαβητισμός στη χώρα μας, όμως οι συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί απαιτούν από την εκπαίδευση να παράσχει στο μαθητή δεξιότητες που θα του επιτρέψουν να είναι λειτουργικός και να συμμετέχει ισότιμα στην κοινωνία.
Αυτό που έχει συμβεί θα μπορούσαμε ίσως να το περιγράψουμε με τον τίτλο που δώσαμε στο άρθρο μας. Ουσιαστικά, έχουμε μια μετάβαση από τον αλφαβητισμό στο γραμματισμό. Στην πραγματικότητα, αυτές οι δύο λέξεις είναι συνώνυμες. Ο αλφαβητισμός λέγεται αλλιώς γραμματισμός, εγγραμματοσύνη, εγγραμματισμός κλπ Ωστόσο, η χρήση του όρου «αλφαβητισμός», επειδή έχει συνδεθεί σχεδόν αποκλειστικά με την κατάκτηση των βασικών δεξιοτήτων, και επειδή αυτές οι δεξιότητες πλέον θεωρούνται απολύτως δεδομένες, έχει υποχωρήσει και στη θέση του χρησιμοποιείται ο όρος «γραμματισμός». Στη διεθνή βιβλιογραφία ο γραμματισμός είναι γνωστός ως literacy και έχει πολλές και διαφορετικές μορφές στο σύγχρονο κόσμο. Έτσι, μπορούμε να μιλάμε για reading and writing literacy, digital literacy, media literacy, financial literacy κ.α., όπου σε κάθε είδος γραμματισμού οι δεξιότητες που τον συνοδεύουν είναι πολύ πιο σύνθετες από τη δυνατότητα ανάγνωσης και γραφής.
Οι αλλαγές στην κοινωνία είναι απαραίτητο πάντα να συνοδεύονται από αλλαγές στην εκπαίδευση. Για παράδειγμα, το μάθημα της γλώσσας πλέον είναι σχεδιασμένο, ώστε να αναπτύσσει στους μαθητές πολύ περισσότερες δεξιότητες από την ανάγνωση, τη γραφή και τη γνώση των γραμματικών κανόνων. Μέσα από τη γλωσσική διδασκαλία οι μαθητές αποκτούν τη δυνατότητα να κατανοήσουν τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους μπορούν να επικοινωνήσουν σε διαφορετικές περιστάσεις. Το σημειωτικό σύστημα της γλώσσας γίνεται ένα εργαλείο που μελετάται μέσα στο πλαίσιό του, δηλαδή στα κοινωνικά δεδομένα και παύει να είναι ένα αφηρημένο, εκτός τόπου και χρόνου, σύστημα. Οι μαθητές μαθαίνουν να αξιολογούν τις γλωσσικές επιλογές των ομιλητών/γραφόντων, ανάλογα με το αν πρόκειται για προφορική ή γραπτή ομιλία, με αποτέλεσμα να μπορούν να κάνουν και οι ίδιοι καλύτερες γλωσσικές επιλογές κατά τη δική τους παραγωγή λόγου. Επίσης, μαθαίνουν να εκτιμούν και να αξιοποιούν, όποτε είναι αναγκαίο, τις γλωσσικές ποικιλίες, πχ διάλεκτοι, κοινωνιόλεκτοι κλπ
Έτσι, από την εποχή που η γλωσσική εκπαίδευση βρισκόταν στο «Γράψτε πώς περάσατε το καλοκαίρι» περνάμε σε μια εποχή που έχει σημασία ο μαθητής να ξέρει πώς θα εκφραστεί ανάλογα με το ποιος είναι ο σκοπός της επικοινωνίας (γιατί γράφω πώς τα πέρασα το καλοκαίρι; Θέλω να πείσω, να αφηγηθώ, κλπ;), σε ποιον απευθύνομαι (σε ποιον λέω πώς τα πέρασα το καλοκαίρι; Στη μαμά μου, στο φίλο μου, σε έναν μακρινό συγγενή;), πώς απευθύνομαι (στέλνω μέιλ, παίρνω τηλέφωνο, κλπ;) και καλλιεργεί τις δεξιότητες του ποιες γλωσσικές επιλογές θα κάνει για να εκπληρώσει σωστά τα παραπάνω. Με λίγα λόγια, σήμερα το θέμα της παραγωγής λόγου δεν θα μπορούσε να είναι ποτέ το «Πώς περάσατε το καλοκαίρι», γιατί πλέον όλοι ξέρουν να γράφουν και να διαβάζουν, αλλά αυτό που είναι απαραίτητο να μάθουν είναι τους τρόπους που μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη γλώσσα ανάλογα με τις συνθήκες, ανάλογα δηλαδή με τις πολλές διαφορετικές περιστάσεις που παρουσιάζονται σε μια περίπλοκη κοινωνία, όπως η σημερινή. Φυσικά, αυτό που περιγράψαμε για τη γλωσσική διδασκαλία ισχύει και για όλα τα υπόλοιπα μαθήματα. Ο μαθητής εξασκείται στην ανάπτυξη ανώτερων δεξιοτήτων, καθώς πολλά πράγματα σήμερα θεωρούνται δεδομένα. Έτσι, η εκπαίδευση γίνεται πιο σύνθετη, για να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των διδασκομένων στη νέα εποχή και το έργο των εκπαιδευτικών πιο δύσκολο, αφού είναι υποχρεωμένοι να ενημερώνουν τις γνώσεις τους διαρκώς, ειδικά στο πεδίο της Διδακτικής, ώστε να είναι σε θέση να πραγματοποιήσουν καλύτερη και πιο σύγχρονη διδασκαλία προσαρμοσμένη στα δεδομένα της εποχής και στις απαιτήσεις των μαθητών.
