Γράφει ο Νίκος Αντωνίου
Η διακοσιετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης πυροδοτεί τη διάθεση μιας καθαρτήριας -ίσως αυτοκριτικής- συλλογικής ενδοσκόπησης ως προς την πορεία του ελληνικού κράτους κατά τα έτη που παρήλθαν. Αν η προσπάθεια κριθεί σοβαρή, θα μπορέσει να στοιχειοθετηθεί ως στέρεα βάση προγραμματισμού σχετικά με τα σχέδια για τις προοπτικές και προκλήσεις στη διάρκεια του μέλλοντος αιώνα. Συμφυώς, έχει μεγάλη σημασία να αναδειχθεί όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και διπλωματικά η αξία του επί γης Ελληνισμού, ιδίως εκτός των συνόρων της μικρής σε έκταση πατρίδας μας. Φυσικά, κάποιες φορές στη χώρα μας σκέψεις εκπόνησης μακροπρόθεσμου πλάνου δράσης αποτάσσονται· αντίθετα κυριαρχεί η μοιρολατρία, εν ονόματι του αορίστως προβαλλόμενου πως το μέλλον είναι άδηλο.
Ήδη την συγκρότηση μας σε κράτος δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί πως σε σημαντικό βαθμό οφείλουμε στην κινητοποίηση, πνευματική και υλική, των Ελλήνων αστών των ευρωπαϊκών μητροπόλεων, αλλά και των Φιλελλήνων. Επέδρασαν αμφότεροι καθοριστικά στην διαμόρφωση της κοινής πολιτικής των τριών μεγάλων τότε δυνάμεων, και κατάφεραν να συναρμόσουν το αίτημα της δημιουργίας ενός εθνικού κράτους με τα συμφέροντα τους στην ευρύτερη περιοχή. Η εξέγερση των «άπιστων» Ρωμιών κατάφερε να εξελιχθεί σε εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα με επιτυχή έκβαση, που εξέφυγε του μένους του Μέτερνιχ ακριβώς επειδή διεθνοποιήθηκε γοργά.
Οι οπλαρχηγοί πραγμάτωσαν ηρωικά με σύμμαχο την αδυσώπητη ισχύ των όπλων όσα οραματίστηκαν εκείνοι, που προπαρασκεύασαν τον αγώνα και εξασφάλισαν την αδιάκοπη συνέχιση και στήριξη του έξωθεν, των οποίων δεν θα πρέπει να παροράται η συμβολή. Η ιδέα της αυτοδιάθεσης των Ελλήνων από τον ζυγό μιας αυτοκρατορίας δεσποτικής και θεοκρατικής απασχόλησε το έργο όσων μεταγενέστερα αποκλήθηκαν Νεοέλληνες Διαφωτιστές, που απέβλεψαν στην αναγέννηση του Ελληνισμού στα χώματα που υπήρξαν το λίκνο από όπου εκπορεύτηκαν όσα σε μεγάλο βαθμό σημάδεψαν την Δυτική Ευρώπη στον δικό της μεγάλο Διαφωτισμό. Κορυφαία μορφή θεωρείται ο Αδαμάντιος Κοραής που εισηγείται την «μετακένωσι», ως σύζευξη του ελληνικού πνεύματος -όπως εξελίχθηκε στην Δύση- με την ιδέα της μεταφύτευσης του στην ανεξάρτητη νέα Ελλάδα. Η ιστορία έδρασε κυκλικά. Με τον τρόπο που στα γραπτά των αρχαίων Ελλήνων οι λόγιοι της Ευρώπης του όψιμου μεσαιωνικού κόσμου βρήκαν έμπνευση για το παρόν που ήθελαν να οικοδομήσουν φτάνοντας σε αυτό που αποκαλούμε «Αναγέννηση», αντιστοίχως οι λάτρες της κλασσικής αρχαιότητας τροφοδοτούσαν στην ελληνική επανάσταση το ’21 τους πόθους τους για πανευρωπαϊκή αποτίναξη της απολυταρχίας.
Το σύνθημα του Πολωνού ιατρού Αλεξάντερ Κουζάνσκι, που ήρθε στην Ελλάδα και έλαβε μέρος στην Επανάσταση του 1821, «για τη δική μας και τη δική σας ελευθερία» είναι εξόχως παραστατικό. 200 έτη μετά, η φράση αυτή συνόδευσε την φωταγώγηση στα χρώματα της ελληνικής σημαίας του Προεδρικού Μεγάρου της Πολωνίας ενόψει της διακοσιετηρίδας της εθνικής επετείου, στο πλαίσιο της σχετικής ιδιαίτερα αξιόλογης πρωτοβουλίας του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών. Αντίστοιχης τελολογίας δράση είναι και η πρωτοβουλία της Προέδρου της Δημοκρατίας να καλέσει τους πρέσβεις ξένων κρατών να απαγγείλουν φιλελληνικά ποιήματα δημιουργών της χώρας καταγωγής τους. Θα ήταν εξαιρετικά σημαντικό οι εν λόγω κινήσεις να συνοδεύονται με την ανάδειξη της ζωής και του έργου των επώνυμων αλλά και των πιο άγνωστων εκπροσώπων του διαχρονικού φιλελληνισμού στην ίδια την χώρα καταγωγής τους προς ενημέρωση του ευρέος κοινού .
Ας προσπαθήσουμε, όμως, να ανασυνθέσουμε την τόσο ετερόκλητη συνύπαρξη κατά τη διάρκεια του Αγώνα ριζικά διαφορετικών προσωπικοτήτων, που από κοινού αποδύθηκαν έκαστος με την μοναδικότητα της ύπαρξης του στην απελευθέρωση των Ελλήνων. Ας εικονοποιήσουμε Γερμανούς ρομαντικούς από την Βάδη Βυρτεμβέργη να συγχρωτίζονται τους αρβανιτόφωνους Σουλιώτες, πολύγλωσσους απογόνους ισχυρών φαναριώτικων οικογενειών δραγουμάνων και ηγεμόνων της Βλαχίας και της Μολδαβίας να συζητούν με κλέφτες από τον Μοριά και τους αρματολούς της Ρούμελης, Υδραίους που πλέουν υπό την ρωσική σημαία με Κορσικανούς πειρατές, εκστασιασμένους Βρετανούς λάτρες των κλασσικών σπουδών να λογομαχούν με Γάλλους των υπολειμμάτων του ναπολεόντειου στρατού, εθελοντές στρατιώτες -τέκνα πλούσιων ομογενών εμπόρων από μέρη τόσο βόρεια όσο η Νίζνα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, τόσο άγνωστα σήμερα όσο το Κετσκεμέτι της σημερινής Ουγγαρίας, τόσο εμπορικά όσο η Τεργέστη της τότε Αυστρίας. Ακόμη και μεταξύ τους οι φιλέλληνες εκφράζουν την πανσπερμία της ετερότητας της καταγωγής τους, με κοινό παρονομαστή την έμπνευση από τον κοινό σκοπό. Για να αναφερθούμε σε πιο επώνυμα παραδείγματα. Θα συναντούσαμε τον Σανταρόζα που συνοδεύεται από το πάθος και την πικρία της αποτυχίας του Risorgimento και τον γιατρού Χάου που μετέπειτα αγωνίστηκε για την εξάλειψη της σκλαβιάς στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πρωταγωνιστές, για αυτό ας είμαστε σίγουροι, θα ήταν το παρεάκι της Πίζας αποτελούμενο από το ζεύγος των Πέρσι και Μαίρη Σέλεϋ και τον Λόρδο Βύρωνα, γνώριμους του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου.
Δεν χωρεί αντίρρηση πως η ιδιόρρυθμη αυτή συνύπαρξη προξένησε και δράματα. Ελάχιστα γνωστή επί παραδείγματι είναι η ιστορία του Σουηδού Αδόλφου φον Σασς ενός ακραία αγνού φιλέλληνα που τόσο άδοξα έπεσε στο Μεσολόγγι λόγω αντιπαράθεσης με τον καπετάν Γιώτη. Για να μην αναφερθεί κανείς σε άλλες στιγμές όπως η δολοφονία του Ανδρούτσου, η τύχη των βρετανικών δανείων και εν γένει ο αδελφοκτόνος Εμφύλιος. Από την άλλη, αυτός ο πλουραλισμός, παρά τα μελανά του σημεία, είναι αξιοθαύμαστος και ας ευχόμαστε να αποτελέσει έμπνευση ώστε να αξιοποιηθεί για να υπηρετήσει τα εθνικά δίκαια του Ελληνισμού σήμερα.
Προβάλλοντας στο παρόν, διαπιστώνουμε πως αφενός το παρελθόν μας δεν είναι όσο μονοδιάστατα ελληνοκεντρικό υποπτευόμαστε, και αφετέρου πως είμαστε χαμένοι όσο απομονωνόμαστε από την διεθνή κοινότητα. Μακάρι να καταφέρουμε να συμπήξουμε τόσο ισχυρές συμμαχίες σήμερα στο πλαίσιο ενός εθνικού κράτους όσο τότε που ήμασταν, όπως γράφει ο Κολοκοτρώνης, απλώς μια χούφτα τρελοί. Ας αξιοποιηθεί η ισχύς των αποδήμων Ελλήνων προτού εκείνοι αφομοιωθούν αμετάκλητα στις νέες τους πατρίδες. Ας συσσωματωθούμε οι Έλληνες γύρω από κοινούς σκοπούς αλληλοβοηθούμενοι σε εποχές που αυτό είναι τεχνικά πρόσφορο με την μεθοδική μυστικότητα μιας νέας Φιλικής Εταιρείας. Ας συγκλονιστεί ο μέσος Ευρωπαίος από την ελληνική κρίση σήμερα όσο τότε, από κάτι τόσο αριστουργηματικό όσο ένας πίνακας του Ντελακρουά μέχρι κάτι τόσο ταπεινό όσο τα πιάτα γαλλικών εργοστασίων της εποχής που απεικόνιζαν σκηνές της Επανάστασης. Απέναντι στην τουρκική προκλητικότητα και τον αλβανικό αλυτρωτισμό, μηδενική αποτελεσματικότητα έχουν οι εθνικιστικές κορώνες και η σκιαγράφηση εκατομμυρίων ανθρώπων ως προαιώνιων εχθρών.
Αυτονοήτως ο πασιφισμός δεν είναι ανταπάντηση, αλλά η μεθοδική σύναψη έξυπνων και ευέλικτων συμμαχιών στο πλαίσιο πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής, με δεδομένη την επιστράτευση της ακτινοβολίας που έχει η ελληνική ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. H ανάγκη διαφύλαξης των συνόρων παραμένει μία υπερκομματική σταθερά, με νέες αλλά διαρκείς προκλήσεις για τον Ελληνισμό. Από τα βόρεια σύνορα μας πλάι στην σημερινή Ενέζ, ελληνιστί Αίνο, τόπο καταγωγής του γενναίου καπετάν Βισβιζή και της γυναίκας του Δόμνας, και την Σαμοθράκη, που δεν είναι γνωστό πως υπέστη ένα ολοκαύτωμα τόσο βάναυσο όσο η Χίος στα χρόνια της Επανάστασης, μέχρι την μαρτυρική Μεγαλόνησο Κύπρο, που έζησε τον αποκεφαλισμό του αρχιεπισκόπου Κυπριανού από τους Οθωμανούς. Βεβαίως, η σχέση με το παρελθόν πρέπει να είναι κατά το δυνατόν ισορροπημένη και δίκαιη, ακριβώς προκειμένου να υπάρχει διάλογος και καταλλαγή. Ας μην λησμονούμε πως δεν εξοντώθηκε μόνο ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ από την Υψηλή Πύλη εξαιτίας της Επανάστασης, αλλά και ο Χατζή Χαλίλ Εφέντης, δηλαδή ο κορυφαίος μουσουλμάνος θρησκευτικός ταγός επειδή αρνήθηκε να εκδώσει φετφά που να προκαλεί σε τζιχάντ κατά συλλήβδην του χριστιανού ελληνορθόδοξου στοιχείου της Πόλης, πιστεύοντας στον διαχωρισμό αθώων από τους ενόχους, βάσει του ιερού μουσουλμανικού δικαίου.
Ας επιδιώξουμε να συμβολοποιήσουμε την έννοια του Ελληνισμού σήμερα με την ένταση που στα μάτια των Δυτικών το 1821 η Ελλάδα ήταν συνώνυμη της Ελευθερίας. Μαχόμενοι υπέρ της ελευθερίας των Ελλήνων οι ξένοι διέβλεπαν τότε την ενσάρκωση της κατάκτησης των ιδανικών τους, που τόσο συντριπτικά είχε διαψεύσει η ήττα του Ναπολέοντα και ο απηνής αυταρχισμός της -επονομασθείσας ως ιεράς- συμμαχίας των ευρωπαϊκών μοναρχιών. Άλλωστε, στο πλαίσιο αυτό ευτυχίσαμε να γνωρίσουμε την έμπρακτη στήριξη των πιο κορυφαίων δημιουργών της εποχής -ποιητών, φιλοσόφων, ζωγράφων, μουσικών· ονομάτων που εξύψωσαν με το έργο τους την Επανάσταση στο πάνθεο της ιστορίας, αφού μέσω αυτής εμπνεύστηκαν την ικανοποίηση ίδιων στόχων και συγκινήσεων.
Δεν χωρεί αμφιβολία πως τα κίνητρα συμμετοχής στην επανάσταση και ο βαθμός προσήλωσης στον στόχο της λευτεριάς ποικίλλουν. Σημειώθηκαν περιστατικά που κηλίδωσαν την φήμη κάποιων εμφανιζομένων ως φιλελλήνων τυχοδιωκτών, αλλά και αντιστρόφως συμπεριφορές συμπατριωτών μας που καταβαράθρωσαν την, συχνά ιδεαλιστική, εικόνα που είχαν οραματιστεί για τους Έλληνες οι ξένοι. Παρόλα αυτά, που είναι συμφυή με την ανθρώπινη φύση και αδυναμία, πολλοί πρωταγωνιστές του αγώνα κατάφεραν, παρά την σκοτεινή πλευρά τους, να αναμετρηθούν με την ιστορία όταν έτσι επέταξε η μοίρα και να καταστούν γοητευτικοί μέσω των αντιφάσεών τους.
Το δυνητικά θνησιγενές κρατίδιο που αναγνωρίστηκε επισήμως το 1831 ξεκίνησε να χαράσσει τη διαδρομή του στον ιστορικό χρόνο δυσοίωνα. Το τιτάνιο έργο της σύνταξης ενός εθνικού κράτους στη βάση δυτικών προτύπων έπρεπε να δρομολογηθεί υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες, από κάθε άποψη, τόσο αντικειμενικών δυσχερειών όσο και υποκειμενικά εξαιτίας του ατιθάσευτου ανθρώπινου δυναμικού που κατείχε την σχετική ευθύνη· μονίμως ένας αστάθμητος παράγοντα στην εφαρμογή της πολιτικής. Κατάφερε να επιβιώσει έως σήμερα και μάλιστα εδαφικά διευρυμένο, κάτι αυτοτελώς σημαντικό. Το τίμημα ασφαλώς υπήρξε υψηλότατο, με πρώτο και διαπρεπέστερο θύμα τον κόμη Ιωάννη Καποδίστρια, έναν ολότελα αφοσιωμένο στο εθνικό συμφέρον άγιο της πολιτικής που επέδειξε έμπρακτη αυτοθυσία, όμοια με ήρωα αρχαίας τραγωδίας.
Με τα ανωτέρω ως δεδομένα, έχει αξία να αναδειχθεί ένα εκ των βασικών διλημμάτων σχετικά με την ιδεολογική συγκρότηση του ελληνικού κράτους, η απάντηση του οποίου θα ήταν ευχής έργον να μην διαιωνίζεται εσαεί. Σε επίπεδο εθνικής στρατηγικής, πώς επιθυμούμε να διαχειριστούμε σήμερα το ανεκτίμητης αξίας παρελθόν που κληρονομήσαμε; Μερικές φορές δεν μπορεί να θεωρηθεί υπερβολικό πως, έστω μεμονωμένα, πολλοί συμπατριώτες μας είναι εγκλωβισμένοι σε μία κοσμοαντίληψη συμπλεγματικής ανωτερότητας έναντι πάντων, και μάλιστα στον εικοστό πρώτο αιώνα της παγκοσμιοποίησης. Στην ουσία, παραδόξως πρόκειται για κατανόηση περί ελληνικού κράτους κατά συρροή μεμψίμοιρη, που παρουσιάζει την χώρα μονίμως αδικημένη λόγω ενός υποτιθέμενου παγκόσμιου φθόνου σε βάρος της. Πιστεύω πως υπό την εν λόγω οπτική η χώρα αντιμετωπίζεται ως μία αυτάρεσκα εσωστρεφής και αναιτίως υποβαθμισμένη από όλους, ιδιόρρυθμη χώρα βαλκανικού μόνο αναστήματος, που μονολιθικά αναλίσκεται σε ένα παρελθόν του οποίου αποτελεί θλιβερή προέκταση, αν όχι κύκνειο άσμα.
Δεν χρήζει απόκρυψης ούτε συγκάλυψης η ολέθρια επίπτωση αυτής της οπτικής σε εσωτερικό επίπεδο υπό μορφή αντιπαραγωγικότητας και καθήλωσης σε αυτοκαστροφικές αυταπάτες περί παγκόσμιων ανθελληνικών συμμοριών. Έτσι αμνηστεύονται οι εκάστοτε ευθυνόμενοι για το τέλμα, αποσείοντας την σχετική ευθύνη της αποτυχίας. Ανάξιοι μεταπράτες ενός μεγαλείου που αλλοιώνεται. Ολόθερμα και απροσχημάτιστα θα ήταν ωφέλιμο να αντιληφθούμε πως το ελληνικό κράτος δεν είναι αποκλειστικός κληρονόμος του Ελληνισμού. Τα επιτεύγματά του εγγράφονται στον κύκλο των μεγάλων στιγμών της ανθρωπότητας, από κοινού με πολλά άλλα φυσικά. Είναι προαπαιτούμενο να αντιληφθούμε την ασυμμετρία των μεγεθών καθόσον είναι αδύνατον να υπαχθεί (ή να ποδηγετηθεί) το μείζον στο έλασσον. Δεν είμαστε μόνοι στη διαχείριση ενός τόσο ελκυστικού παρελθόντος, στη διαχρονία του.
Είναι καθοριστικής σημασίας αφού τοποθετηθούν τα μεγέθη στην κλίμακα που τους αρμόζει, να γίνει όντως μια προσπάθεια αποκωδικοποίησης των αυθεντικών νοημάτων της ελληνικής σκέψης, κατά το δυνατόν απροκατάληπτα. Εμείς οι Έλληνες θα ήταν γόνιμο να προσπαθήσουμε να γίνουμε πρέσβεις του Ελληνισμού δια της γνώσης, και όχι να κομπάζουμε εθνικιστικά ως τάχα εξ αίματος γόνοι. Ας ξεκινήσουμε την σύνδεση με το παρελθόν από την τόσο πολύπλευρη τοπική ιστορία που η κάθε περιοχή της χώρας μας διαθέτει. Είναι ο δεσμός με την ιδιαίτερη πατρίδα μας ή τον τόπο διαμονής μας τόσο ισχυρός γεωγραφικά, που θα άξιζε να ξεκινήσουμε την ιστορική μας παιδεία από την γνώση των όσων διαδραματίστηκαν σε περιοχές που μας είναι οικείες και αγαπημένες. Είναι πράγματι τραγικό οι στιγμές του παρελθόντος να τυγχάνουν αντικείμενα μονόπλευρα παραμορφωτικής υστερίας κατ’ αντιποίηση της αλήθειας, η οποία παύει να αναγορεύεται ως αυτοσκοπός, στο όνομα στρατεύσεων και μεθοδεύσεων κάθε χροιάς αλλά πάντως ταπεινής προέλευσης. Όσο διαστροφική είναι η μυθοποίηση της ιστορίας μας, πέραν της όποιας παιδαγωγικής λειτουργίας, αυτή θα μπορούσε σε μικρές ηλικίες να θεωρηθεί πως θεμιτά έχει, άλλο τόσο είναι και η ασύνετη ,αν όχι εμμανής, διάθεση αποδόμησης αυτής , ιδίως συνοδευόμενη από ανιστόρητες προβολές αναχρονισμών.
Σήμερα, 20 Απριλίου, την επαύριον της επετείου του θανάτου του Λόρδου Βύρωνα στην Ιερά Πόλη, που το ελληνικό κράτος επέλεξε να τιμάται η Ημέρα Φιλελληνισμού, είναι άξιο να εκφύγουμε των κοινοτοπιών που ακούστηκαν εν είδη πανηγυρικών ενόψει της επετείου. Μήπως θα ήταν καιρός να προβληματιστούμε που δεν διδαχθήκαμε στο σχολείο έστω ένα ποίημα του ανθρώπου που είναι σύμβολο της αγγλικής γραμματείας; Μήπως να μας πεισμώσει πως μόλις προχθές αγγλικές εφημερίδες δημοσίευσαν την είδηση πως βρέθηκε από Άγγλο ερευνητή η γνήσια ιδιόχειρη επιταγή του Βύρωνα με την όποια χρηματοδοτήθηκε ο Αγώνας και η οποία λίμναζε στα ελληνικά αρχεία επί διακόσια έτη; Μήπως η επέτειος της διακοσιετηρίδας από τον θάνατο του ποιητή αρμόζει να εορταστεί και να προβληθεί στο Μεσολόγγι στις 20 Απριλίου του 2024; Ας συλλογιστούμε πως μπορούμε να συγκεράσουμε τον φιλελευθερισμό με τον ρομαντισμό, κατά τον βυρωνικό τρόπο.
Έχουν συσσωρευτεί πολλα αδιεξοδα στις ημέρες μας, στην εκτόνωση των οποίων η αναδίφηση στην ελληνική σκέψη μπορεί να συμβάλλει. Είναι χρέος μας να καταστήσουμε γνωστό τον ελληνικό πολιτισμό, στο βάθος της ιστορικότητας που έχει, χωρίς αυταπάτες αλλά με επίγνωση της επιρροής του. Θα μπορουσε να νοηματοδοτησει για ακόμη μία φορά τον τρόπο που συλλαμβάνουμε την ίδια τη ζωή μας.
Πάντα επίκαιρος ο βάρδος γράφει:
Ωραία Ελλάδα! Θλιβερό λείψανο ενός αφανισμένου μεγαλείου!
Αθάνατη κι ας μην υπάρχεις πια. Κατάχαμα πεσμένη, αλλά μεγάλη.
Ποιος θα συνάξει κάτω από τη σημαία σου τα διασκορπισμένα σου παιδιά;
Ποιος θα σε λυτρώσει από τη σκλαβιά που κράτησε τόσο πολύ;
Από το Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ
