Γράφει ο Αλέξανδρος Ζύκας.
Η ύπαρξη της μοναδικής ισλαμικής δημοκρατίας στον κόσμο, αυτής του Ιράν με πρωτεύουσα την Τεχεράνη, είναι ένα γεγονός το οποίο μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαίνεται παράδοξο. Αν υπολογιστεί επίσης η προηγούμενη κοσμική κατάσταση στη χώρα, ενισχύεται ακόμη περισσότερο αυτή η απορία. Στο παρόν άρθρο, θα επιχειρηθεί η παρουσίαση των βασικών αιτιών που το Ιράν μετέβη από ένα σχετικά κοσμικό καθεστώς, σε μια απόλυτη θεοκρατία.
Ο γεωγραφικός χώρος όπου βρίσκεται σήμερα το Ιράν ήταν παραδοσιακά ένας χώρος στον οποίο αναπτύχθηκαν πολιτισμοί ανά τους αιώνες. Από την Αχαιμενιδική αυτοκρατορία μέχρι και το ιρανικό βασίλειο των Παχλαβί, το Ιράν διατήρησε μια ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα, εντός της οποίας συνυπάρχουν οι ισλαμικές επιρροές (χρήση του αραβικού αλφαβήτου, η ίδια η θρησκεία του Ισλάμ) με την προγενέστερη περσική παράδοση, στοιχείο της οποίας αποτελεί και η θρησκεία του Ζωροαστρισμού. Ο 20ός αιώνας βρήκε το ιρανικό κράτος γεμάτο προβλήματα λόγω της αδυναμίας της κεντρικής διοίκησης να επιβληθεί, με αποτέλεσμα στο εσωτερικό να κυριαρχήσουν από τη μία μεριά οι κληρικοί (ulema) κι από την άλλη οι επιμέρους φύλαρχοι των επαρχιών, που είναι παράλληλα και γαιοκτήμονες. Συνάμα η ύπαρξη του ίδιου του κράτους δεν θεωρείται δεδομένη λόγω της διάσπασης της χώρας σε ζώνες επιρροής από τις Μεγάλες Δυνάμεις και πιο συγκεκριμένα από τη Μεγάλη Βρετανία και τη Ρωσία. Η ασταθής αυτή κατάσταση θα διατηρηθεί τουλάχιστον μέχρι και το 1921, όταν ο Ρεζά Χάν θα ανατρέψει με πραξικόπημα την δυναστεία των Χαζάρων (Qajar) και θα γίνει ο νέος Σάχης (Shah) του Ιράν, δημιουργώντας τη δυναστεία των Παχλαβί.
Ο νέος Σάχης θα κινηθεί προς τη κατεύθυνση της εκκοσμίκευσης, όπως κι ο Μουσταφά Κεμάλ στη Τουρκία. Ο βασικός του στόχος ήταν να δημιουργήσει έναν εθνικισμό ο οποίος όμως δεν θα στηρίζεται στη θρησκεία -διαχωρισμός επομένως κράτους και θρησκείας- αλλά στο κράτος κι ειδικότερα στη βασιλική δυναστεία. Οι μεταρρυθμίσεις του επομένως κινήθηκαν προς την ισχυροποίηση της κεντρικής εξουσίας, η οποία επόπτευε κάθε έκφανση της δημόσιας ζωής. Ταυτόχρονα, ενίσχυσε τον στρατό και τα σώματα ασφαλείας, προώθησε έναν έντονο κρατικό καπιταλισμό, ο οποίος θα ελέγχει πλήρως την οικονομική δραστηριότητα, στράφηκε προς μια αυτόνομη εξωτερική πολιτική, ενώ περιόρισε σημαντικά την επιρροή του κλήρου στο δικαστικό σύστημα αλλά και στη παιδεία. Η σιδερένια πυγμή που χρησιμοποίησε ο Σάχης για την επιβολή των μεταρρυθμίσεων πέτυχαν μεν τους στόχους τους, δημιούργησαν όμως ένα αστυνομικό κράτος που ήταν διεφθαρμένο, επιβάλλοντας μεγάλες οικονομικές επιβαρύνσεις στα αγροτικά στρώματα.
Η κατάσταση αυτή θα αλλάξει με την ανατροπή του Ρεζά το 1941 και τη κατάληψη της χώρας από τους Βρετανούς και τους Σοβιετικούς, και την άνοδο του γιου του Μοχάμεντ στο θρόνο. Η άνοδος του Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί στο θρόνο οδήγησε αρχικά στη χαλάρωση της καταστολής, με αποτέλεσμα να αναπτυχθούν τόσο τα μέσα ενημέρωσης όσο και πολιτικά κόμματα. Τα τελευταία κατάφεραν να σπάσουν το κρατικό μονοπώλιο του στέμματος, ενισχύοντας αφ’ ενός τον ρόλο της Βουλής, αφ’ ετέρου πιέζοντας τον Σάχη να προχωρήσει σε εθνικοποίηση του πετρελαίου. Οι βασικοί εκφραστές αυτής της λογικής ήταν αρχικά το κομμουνιστικό κόμμα Τουντέχ στη δεκαετία του 1940 κι αργότερα η κυβέρνηση του Εθνικού Μετώπου με πρωθυπουργό τον Μοχάμεντ Μοσαντέκ. Η επίτευξη της εθνικοποίησης όμως θα επιφέρει σημαντική κρίση λόγω της αντιπαράθεσης ανάμεσα σε Σάχη και Μοσαντέκ, με αποτέλεσμα να ανατραπεί το 1953 πραξικοπηματικά από τη CIA.
Η κατάσταση αυτή ανάγκασε τον Σάχη να συνεχίσει τις ίδιες ακριβώς πολιτικές με τον πατέρα του, σε συνεργασία αυτή τη φορά με τους Αμερικανούς. Η οικονομική ανάπτυξη που θα γνωρίσει το Ιράν, θα καλύψει κάτω από το χαλί τα σοβαρά προβλήματα της διακυβέρνησης του Σάχη. Στο πολιτικό επίπεδο διατήρησε δύο μόνο κόμματα σε έναν κατ’ επίφαση κοινοβουλευτισμό -κι αργότερα δημιούργησε ένα μονοκομματικό κράτος, ενώ στην οικονομία οι μεταρρυθμίσεις οδήγησαν σε ένα μεγάλο κοινωνικό χάσμα μεταξύ των ανώτερων και των μεσαίων κι εργατικών στρωμάτων. Ταυτόχρονα, συνεχίζεται η επίθεση έναντι του Ισλάμ, προκαλώντας έντονα το θρησκευτικό αίσθημα των αγροτικών περιοχών. Σε αυτές τις περιοχές θα κινηθεί αρχικά η ομάδα των ulema που επεδίωκαν την ενίσχυση του Ισλάμ, ενώ σταδιακά θα κερδίσει με το μέρος της το μεγαλύτερο μέρος των μεσαίων κι εργατικών στρωμάτων, που βρίσκονταν παραγκωνισμένοι από την οικονομική δραστηριότητα του κράτους Η όλη αυτή κατάσταση θα οδηγήσει όλο και μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας στις σκέψεις για ένοπλη αντίδραση, με συνδετικό κρίκο όλων αυτών των τάσεων τον ιερωμένο Ρουχολάχ Χομεϊνί. Οι μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1970, επέφεραν όλο και μεγαλύτερη αύξηση της βίας προς τους πολέμιους του Σάχη, με τον λόγο του Χομεϊνί να προσελκύει όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού, σύμφωνα με τον οποίο την εξουσία θα την είχε αποκλειστικά ο ισλαμικός κλήρος, που γνώριζε τον Ισλαμικό Νόμο, με τη διακυβέρνηση της χώρας να είναι αρμοδιότητα του Ανώτατου Ηγέτη (Ayatollah). Τελικά τον Φεβρουάριο του 1979, με την επιστροφή του Χομεϊνί στη Τεχεράνη από την αυτοεξορία του στη Γαλλία, θα δημιουργηθεί ένα νέο καθεστώς στο οποίο τον βασικό ρόλο θα διαδραματίζει η θρησκεία, η οποία θα ερμηνεύεται σύμφωνα με τις προτροπές του ίδιου του Αγιατολάχ.
Αναμφίβολα, η ισλαμική επανάσταση στο Ιράν επέδρασε καταλυτικά τόσο στο ίδιο το Ιράν όσο και στον κόσμο. Δημιούργησε αφ’ ενός το πρώτο, και μέχρι στιγμής μοναδικό, θεοκρατικό καθεστώς στο κόσμο και αφ’ ετέρου οι προσπάθειες του Ιράν να δράσει αυτόνομα στην εξωτερική πολιτική. Η κρίση των ομήρων της αμερικανικής πρεσβείας στη Τεχεράνη το 1979 (σε συνδυασμό με τον γενικότερο αντιαμερικανισμό του καθεστώτος του Χομεϊνί), ο πόλεμος εναντίον του Ιράκ, καθώς κι η δράση στο Λίβανο της οργάνωσης Χεζμπολάχ από το 1982, φανερώνει την προσπάθεια του Ιράν να εξάγει το μοντέλο διακυβέρνησής του στους απανταχού σιίτες μουσουλμάνους.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Abrahamian Ervand, A history of modern Iran, Κέιμπριτζ 2008
- Amanat Abbas, Iran: A modern history, Νιου Χάβεν 2017
- Η Καθημερινή, «CIA: Μετά 70 χρόνια παραδέχθηκε ότι η ανατροπή Μοσαντέκ στο Ιράν ήταν ‘’αντιδημοκρατική’’», Αθήνα 12 Οκτωβρίου 2023(τελ. επίσκεψη: 17/11/2023, https://www.kathimerini.gr/world/562668112/cia-meta-apo-70-chronia-paradechthike-oti-i-anatropi-mosantek-sto-iran-itan-antidimokratiki/
- Συλλογικό, Ιράν: πολιτική, οικονομία, διεθνείς και περιφερειακές σχέσεις, επιμ.: Βιβή Κεφαλά-Χαράλαμπος Τσαρδανίδης, Αθήνα 2014
