του Νικόλα Βέλλιου*
Η ιδέα της φιλίας μεταξύ ανθρώπου και ρομπότ δεν είναι καινούργια. Βασίζεται δε στο γεγονός ότι οι άνθρωποι τείνουν να αποδίδουν ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά σε άψυχα αντικείμενα, φτάνοντας μέχρι και τον σχηματισμό συναισθηματικών δεσμών. Μάλιστα, το 41% αυτών που χρησιμοποιούν εικονικές βοηθούς (virtual assistants, όπως η Siri και η Alexa) τις αντιμετωπίζουν ως ανθρώπους, κάποιοι από αυτούς και ως φίλες (σύμφωνα με έρευνα της Google). Είναι όμως η τάση αυτή ικανή να τροφοδοτήσει τη μετάβαση από ρομπότ-βοηθούς σε ρομπότ-φίλους;
Ήδη παράγονται τα λεγόμενα κοινωνικά ρομπότ (social robots). Πρόκειται για ρομπότ που μιμούνται ποικίλες συναισθηματικές καταστάσεις, έχουν κοινωνική συμπεριφορά, αυτονομία και προσαρμοστικότητα· μιμούνται δηλαδή ενδείξεις και συμπεριφορές που αυτομάτως, ακόμα και υποσυνείδητα, συνδέουμε με συγκεκριμένες σκέψεις και συναισθήματα. Η εντύπωση ότι διαθέτουν εσωτερικό κόσμο επιτρέπει με τη σειρά της τη δημιουργία πολύ ισχυρότερων συναισθηματικών δεσμών συγκριτικά με τα μη κοινωνικά ρομπότ. Ασφαλώς, δεν είναι ακόμα δυνατή η δημιουργία τέλειων ανθρώπινων αντιγράφων. Τα ρομπότ αυτά (Buddy, Pepper κ.ά.), με τις δυνατότητες που προς το παρόν έχουν, αντιμετωπίζονται από τους ιδιοκτήτες τους μάλλον σαν κατοικίδια. Μαζί όμως με την πρόοδο της τεχνολογίας θα αυξάνονται διαρκώς και οι ικανότητές τους, ώστε σύντομα η διάκρισή τους από έναν άνθρωπο (τουλάχιστον σε πνευματικό και συναισθηματικό επίπεδο) ενδέχεται να μην είναι τόσο ευχερής.
δεξιά: Pepper robot (πηγή εικόνας: internationalairportreview.com)
Η δυνατότητα φιλίας ανθρώπου και ρομπότ
Ο Αριστοτέλης διέκρινε τρεις κατηγορίες φιλίας, αυτές της απόλαυσης, της ωφελιμότητας και της αρετής, που μπορούν ακόμα να λειτουργήσουν ως βάση για την παρούσα συζήτηση. Οι φιλίες απόλαυσης και ωφελιμότητας χαρακτηρίζονται ως «ατελείς» διότι βασίζονται αντίστοιχα στην απόλαυση (π.χ. άθλημα ή χόμπι) και το όφελος (π.χ. επαγγελματικές σχέσεις) που αποκομίζουν τα μέρη τους και έχουν την ανάλογη διάρκεια, τα δε μέρη δεν τρέφουν μεταξύ τους αληθινά συναισθήματα φιλίας. Αντιθέτως, η «ενάρετη» φιλία, ως ανώτερη μορφή φιλίας και αυτή που πρέπει να επιδιώκουν οι άνθρωποι, βασίζεται στην ανιδιοτελή επιθυμία των μερών να βοηθήσουν το ένα το άλλο να γίνουν ο καλύτερος δυνατός εαυτός τους. Απαιτεί, συνεπώς, αμοιβαιότητα (συναισθημάτων και αξιών), ειλικρίνεια, αυθεντικότητα (δηλαδή παρουσίαση του αυθεντικού εαυτού) και σχέση ισότητας μεταξύ των μερών.
Στο πλαίσιο αυτό, μια «ενάρετη» φιλία ανάμεσα σε άνθρωπο και (κοινωνικό) ρομπότ είναι κατ’ αρχήν αδύνατη. Πράγματι, στο βαθμό που τα ρομπότ δεν έχουν – και δεν είναι γνωστό εάν θα αποκτήσουν ποτέ – συναισθηματική νοημοσύνη και ανεξάρτητη προσωπικότητα, η ανάπτυξη αξιών και συναισθημάτων δεν αποτελεί ρεαλιστικό σενάριο. Στην καλύτερη περίπτωση, και με την πρόοδο της τεχνολογίας, ένα ρομπότ θα είναι απλώς σε θέση να μιμηθεί άριστα τη συμπεριφορά, τη γλώσσα του σώματος και τις εκφράσεις ενός ανθρώπου που, παραδείγματος χάρη, νοιάζεται και αγαπά. Ταυτόχρονα βέβαια, η «παράσταση» αυτή, ως τέτοια, στερεί τη συναναστροφή και από αμοιβαία ειλικρίνεια ή αυθεντικότητα. Ούτε όμως ουσιαστική ισότητα μπορεί να υπάρξει μεταξύ των μερών όσο τα ρομπότ βρίσκονται στην υπηρεσία του ανθρώπου.
Τα ίδια ωστόσο δεν ισχύουν και για την ατελή φιλία. Οι φιλίες απόλαυσης και ωφελιμότητας είναι σχέσεις πιο επιφανειακές, με κίνητρα κατεξοχήν ιδιοτελή. Στοιχεία όπως η αμοιβαιότητα, η ειλικρίνεια, η αυθεντικότητα ή η ισότητα δεν είναι απαραίτητα για να εκτιμήσουμε, ακόμα και να ενδιαφερθούμε για ένα ρομπότ ως συντροφιά σε κάποιο χόμπι, ως βοηθό ή επαγγελματικό συνεργάτη, όπως δεν είναι απαραίτητα και σε αντίστοιχες σχέσεις μεταξύ ανθρώπων. Έτσι, δεν είναι καθόλου απίθανο στο σύντομο μέλλον, δυνάμει και των ανεπτυγμένων ικανοτήτων τους, τα κοινωνικά ρομπότ να αποκτήσουν στη ζωή του ανθρώπου λειτουργία παρόμοια με αυτή που μέχρι τότε θα είχαν οι (μη ενάρετοι) φίλοι.
Το μέλλον της ανθρώπινης συναναστροφής
Το ερώτημα που τίθεται πλέον είναι το εξής: είναι πιθανό η σύναψη έστω μη ενάρετων φιλιών με ρομπότ να εξαλείψει πλήρως, ή έστω σε τεράστιο βαθμό, την ανάγκη των ανθρώπων για συναναστροφή με ομοίους τους; Τολμώ να απαντήσω θετικά.
Και τούτο διότι, πρώτα απ’ όλα, με τη βελτίωση των «υποκριτικών» ικανοτήτων των κοινωνικών ρομπότ, δεν θα ενταθεί μόνο ο συναισθηματικός δεσμός που θα αναπτύσσει προς αυτά ο ιδιοκτήτης τους, αλλά και η ποιότητα – η αληθοφάνεια – της ανταπόκρισης στα συναισθήματά του τελευταίου. Παράλληλα, θα αυξηθούν οι τομείς της ζωής μας στους οποίους τα ρομπότ θα μπορούν να πάρουν μέρος, ώστε, τελικά, θα είναι όλο και περισσότερο σε θέση να ικανοποιήσουν τις κοινωνικοσυναισθηματικές μας ανάγκες. Στο πλαίσιο αυτό τα ρομπότ ενδέχεται να παρουσιαστούν πια ως εναλλακτική στις σαφώς πιο περίπλοκες ανθρώπινες σχέσεις· μια εύκολη, ασφαλής λύση για ένα διαρκώς αυξανόμενο τμήμα του πληθυσμού που διακατέχεται από αισθήματα μοναξιάς και κοινωνικού αποκλεισμού. Πέραν, όμως, των μειωμένων κινήτρων για ανθρώπινη συναναστροφή, πιθανό να μειωθούν με τον καιρό και οι απαιτήσεις των ανθρώπων αναφορικά με τη φύση, το βάθος και την ποιότητα πνευματικής και συναισθηματικής επικοινωνίας στις σχέσεις τους. Ενδέχεται, έτσι, με τον καιρό, οι σχέσεις των ανθρώπων με ρομπότ να προσφέρουν ικανοποίηση σε πολύ παρόμοιο βαθμό με τις σημερινές «ενάρετες» φιλίες.
Σίγουρα, για τη συντριπτική πλειονότητα – και όχι μόνο για τους πολύ κοινωνικούς ανθρώπους – η ιδέα της αποκλειστικής συναναστροφής με ρομπότ, όσο «κοινωνικά έξυπνα» κι αν είναι αυτά, δεν πείθει. Θεωρώ ωστόσο ότι σε μια κοινωνία ανθρώπων που έχει μάθει να απευθύνει τις κοινωνικοσυναισθηματικές της εκφράσεις σε έμψυχα όντα και μόνο, η απόρριψη της ιδέας θα γίνεται μάλλον ενστικτωδώς, καθένας μη συμμορφούμενος με τις αντιλήψεις του συνόλου δε, αντικείμενο κοινωνικού στιγματισμού. Κάτι τέτοιο όμως μπορεί να μην ισχύει και για τις επόμενες γενιές.
Ήδη το 1/5 των παιδιών στο Ηνωμένο Βασίλειο πιστεύουν ότι θα είναι φίλοι με ρομπότ στο μέλλον, σύμφωνα με έρευνα της EngineeringUK (2017), ενώ όπως προκύπτει από άλλη έρευνα (Society for Research in Child Development) τα παιδιά 5 ετών δυσκολεύονται να κατατάξουν τα ρομπότ σε έμψυχα και άψυχα κατά τον ίδιο τρόπο που κατατάσσουν άλλες έμψυχες και άψυχες οντότητες. Και είναι πολύ πιθανό τα παιδιά στο μέλλον να μεγαλώνουν κοντά (και) σε κοινωνικά ρομπότ, να δημιουργούν με αυτά έτσι συναισθηματικούς δεσμούς από πολύ μικρή ηλικία, ώστε να τους φαίνονται απολύτως φυσιολογικοί, σε βαθμό ακόμα που να μην υστερούν σε τίποτα έναντι των δεσμών με άλλα (έμψυχα) παιδιά. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, όπου τέτοιου είδους δεσμοί θα είναι απόλυτα φυσιολογικοί, οι ήδη υπάρχοντες προβληματισμοί περί μειωμένων κοινωνικών δεξιοτήτων (Child Mind Institute), αλλά και οι προαναφερθέντες προβληματισμοί περί μειωμένων κινήτρων για φιλίες και απαιτήσεων από αυτές, ενδέχεται να αποκτήσουν ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα.
Εν ολίγοις, έστω κι αν η τεχνολογία δείχνει να οδεύει προς αυτήν την κατεύθυνση, δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζουμε από τώρα εάν θα θεωρήσουμε κάποτε τα ρομπότ στενούς μας φίλους – ή, αντίστοιχα, αν θα σταματήσουμε να διεκδικούμε τους ανθρώπους ως τέτοιους. Όπως δε μπορούμε να γνωρίζουμε ακόμα ούτε τις συνέπειες μιας τέτοιας εξέλιξης στην ψυχοσωματική υγεία του ανθρώπου. Προς το παρόν, έχει δοθεί μεγαλύτερη βαρύτητα σε ζητήματα ιδιωτικότητας (ρομπότ που καταγράφουν τις συνομιλίες με τους ιδιοκτήτες τους) και οικονομικής εκμετάλλευσης του δεσμού μας με τα ρομπότ από τους κατασκευαστές (δαπανηρά υποχρεωτικά updates στο λογισμικό του ρομπότ). Σε κάθε περίπτωση όμως, και με δεδομένη την αλματώδη πρόοδο της τεχνολογίας, σίγουρα δεν είναι νωρίς για να ξεκινήσει η σχετική συζήτηση.
* Ο Νικόλας Βέλλιος είναι απόφοιτος της νομικής σχολής Αθηνών.
