Ζούμε στην εποχή του πλαστικού. Ο φλογερός έρωτας της ανθρωπότητας για τα πολυμερή ξεκίνησε περίπου την δεκαετία του 1950, σε μια προσπάθεια αναδόμησης της παγκόσμιας οικονομίας. Έκτοτε, η παραγωγή πλαστικού αυξάνεται περίπου εκθετικά, με τις σημερινές ποσότητες να φτάνουν περίπου μισό δισεκατομμύριο τόνο ετησίως. Στο σπίτι μας, στα ρούχα που φοράμε, σχεδόν στο φαγητό μας, ολόκληρη η καθημερινότητά μας πολιορκείται στενά από τα πολυαγαπημένα μας πολυμερή.
Όπως αναφέραμε, βέβαια, οι λόγοι καθιέρωσης του πλαστικού ως κυρίαρχου υλικού διεθνώς υπήρξαν καθαρά οικονομικοί. Τα πολυμερή είχαν, και εξακολουθούν να έχουν, μικρότερο κόστος παραγωγής, μεγαλύτερη αντοχή, μικρότερο βάρος, και άρα και ευκολότερη μεταφορά. Κάπως έτσι άρχισαν να προτιμούνται έναντι των γυάλινων ή μεταλλικών συσκευασιών, και γρήγορα καθιερώθηκαν. Οι προβληματισμοί περί οικολογίας ξεκίνησαν βέβαια πολύ αργότερα.
Ήταν γύρω στα τέλη του 1980 που οι συζητήσεις περί τρύπας του όζοντος και υπερθέρμανσης του πλανήτη άρχισαν να λαμβάνουν κάποια έκταση. Όχι αρκετή ώστε να αναιρεθεί έγκαιρα μέρος της ζημιάς, αλλά επαρκή ώστε να ευαισθητοποιεί μια μερίδα συνειδητοποιημένων καταναλωτών. Η ανακύκλωση τότε προτάθηκε ως λύση. Πράσινη, καινοτόμα, με αέρα προόδου, ιδανική μάλλον. Οι Αμερικανοί καταναλωτές του 1990 γνώρισαν σίγουρα την διαφήμιση του πλαστικού μπουκαλιού που, πηδώντας έξω από τον κάδο, άφηνε το μήνυμα: «το μπουκάλι ίσως μοιάζει άδειο, αλλά μόνο άχρηστο δεν είναι». Αυτό που έμεινε άγνωστο, και παραμένει ακόμα ως έναν βαθμό, είναι το γεγονός πως δεν είναι όλα τα υλικά εξίσου εύκολα ανακυκλώσιμα. Αν και οι πιο παραδοσιακές ύλες (γυαλί, αλουμίνιο, μέταλλα, χαρτί) μπορούν εύκολα να επαναχρησιμοποιηθούν, δεν ισχύει το ίδιο και για τα πολυμερή. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι η συγκεκριμένη διαφήμιση, καθώς και δεκάδες αντίστοιχές της, δεν χρηματοδοτήθηκαν από οικολογικούς συνδέσμους, αλλά πρωτίστως από εταιρείες πλαστικών. Η όλη προοπτική της ανακύκλωσης διαφημίστηκε με ζήλο, ώστε οι μέχρι πρότινος επιβλαβείς για το περιβάλλον συσκευασίες προϊόντων να μοιάζουν πλέον φιλικές προς το περιβάλλον. Υπερκαταναλωτισμός, καπιταλισμός, και τα λοιπά. Η συνέχεια δική σας.
Flash forward στο παρόν, όπου η κλιματική αλλαγή δεν είναι πλέον αντιστρέψιμη – μπορεί μόνο να επιβραδυνθεί, με καλή θέληση. Ο κόσμος δεν έχει αλλάξει πολύ σε σχέση με πενήντα χρόνια πριν, και οι κυβερνήσεις υποκρίνονται πως απαγορεύοντας τα πλαστικά καλαμάκια και επιβάλλοντας τις βιο-διασπώμενες σακούλες στα σούπερ-μάρκετ χτίζουν ένα καλύτερο αύριο. Η ανακύκλωση, δε, εξακολουθεί να προβάλλεται ως πανάκεια για τα – κατά πολύ διογκωμένα πλέον – οικολογικά ζητήματα.
Ας ξεκινήσουμε με τα πιο θεμελιώδη προβλήματα μιας τέτοιας τακτικής.
Δεν είναι όλα τα πλαστικά αντικείμενα ανακυκλώσιμα. Surprise, surprise. Για παράδειγμα, οι πλαστικές σακούλες ή τα πλαστικά καλαμάκια δεν μπορούν να ανακυκλωθούν, ενώ τα πλαστικά ποτήρια μπορούν μόνο σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Γενικότερα, τα πολυμερή δεν ανακυκλώνονται εύκολα. Κι αυτό διότι αποτελούνται κατά πλειοψηφία από διαφορετικά είδη πλαστικών, ενωμένα σε στρώματα που είναι συχνά πολύ δύσκολο να διαχωριστούν. Καθώς όμως κάθε είδος απαιτεί διαφορετική διαδικασία ανακύκλωσης, κάτι τέτοιο καθιστά την συνολική διαδικασία κοστοβόρα, δύσκολη, και πολλές φορές αδύνατη. Από την άλλη, κάποια από τα πλαστικά που καταλήγουν στους κάδους ανακύκλωσης περιέχουν υπολείμματα τροφίμων ή χημικών. Αντικείμενα όπως περιτυλίγματα καραμέλας, σχεδόν ενοποιημένα με μη πλαστικά συστατικά, είναι σχεδόν αδύνατο να διαχωριστούν, άρα και να ανακυκλωθούν. Το πολυπροπυλένιο, για παράδειγμα, είδος πλαστικού από το οποίο κατασκευάζονται οι περισσότερες συσκευασίες, ανακυκλώνεται μόνο σε ποσοστό 2% στις ΗΠΑ.
Από την άλλη, ακόμα και τα ανακυκλώσιμα πολυμερή δεν μπορούν να επαναλάβουν τον κύκλο ζωής τους πάνω από δύο ή τρεις φορές. Η διαδικασία της ανακύκλωσης τα αναγκάζει να υποστούν διασπάσεις οι οποίες σταδιακά στερούν από το αρχικό υλικό τις βασικές του ιδιότητες. Γι’ αυτό άλλωστε και κάθε φορά προστίθεται στο ανακυκλώσιμο μίγμα ποσότητα παρθένου υλικού, η οποία εξασφαλίζει την επιθυμητή σκληρότητα, υφή και διάρκεια ζωής του τελικού προϊόντος. Με δυο λόγια, δεν υπάρχει πραγματικά ανακυκλωμένο πολυμερές, τουλάχιστον όχι 100%.
Κι όπως η σύγχρονη οικονομία ακολουθεί τις παροδικές τάσεις της ζήτησης και της προφοράς, η ανακύκλωση δεν θα μπορούσε να μην συμβιβαστεί. Αν υπάρχει ζήτηση για ανακυκλωμένο πλαστικό, έχει καλώς. Ειδάλλως, τα προς ανακύκλωση απορρίμματα απλώς συλλέγονται μαζί με τα υπόλοιπα, και καταλήγουν στο αποτεφρωτήριο. Αν η περίπτωση σας ακούγεται γνώριμη, επιβεβαιώνω πως είναι. Πρόκειται για την κατάσταση αρκετών αθηναϊκών δήμων, όπου οι μπλε κάδοι αντιμετωπίζονται πλέον όπως και οι πράσινοι. Εν προκειμένω, βέβαια, θεμελιώδη ρόλο διαδραματίζει και η πατροπαράδοτη ελληνική ανοργανωσιά / αδιαφορία των τοπικών κοινοτήτων, που σπάνια θέτουν στα προσεχή πλάνα τους την συνεργασία με δομές ανακύκλωσης υλικών.
Μια ακόμα πρακτική δυσκολία έρχεται να προστεθεί μόλις αναλογιστούμε το κόστος. Οι δομές ανακύκλωσης πλαστικού κοστίζουν πολύ, κατά κανόνα. Και είναι λογικό‧ η αποσύνθεση ενός πολυμερούς σε μονομερή, και η επανασύνδεση αυτών είναι αναμενόμενα δυσκολότερη από την απλή ένωση μονομερών τα οποία δημιουργούνται απευθείας από πρώτες ύλες (πετρέλαιο). Επομένως, η ανακύκλωση μικρών ποσοτήτων δεν συμφέρει οικονομικά, και συνεπώς δεν πραγματοποιείται. Ευτυχώς, μέχρι και το 2017, υπήρχε κι αυτή η Κίνα, η οποία εισήγαγε περίπου τα μισά πλαστικά σκουπίδια του πλανήτη και μετέτρεπε οτιδήποτε σε οτιδήποτε. Έκτοτε, όμως, οι οικονομικές της γέφυρες έκλεισαν, και οι δυτικές κυβερνήσεις κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν αληθινά το πρόβλημα της συσσώρευσης απορριμμάτων. Μέχρι στιγμής, πάντως, δεν φαίνεται να έχουν βρει τον τρόπο.
Με όλα τα παραπάνω, δεν υπονοώ πως πρέπει να σταματήσουμε να ανακυκλώνουμε το πλαστικά που χρησιμοποιούμε. Κάθε άλλο. Πρέπει όμως, να το κάνουμε σωστά. Τι σημαίνει αυτό;
Τα πλαστικά που απορρίπτουμε οφείλουν να είναι καθαρά, χωρίς υπολείμματα τροφής. Ποιος άλλωστε θα ήθελε να παραλάβει ένα προϊόν σαφώς χαμηλότερης ποιότητας, έστω κι αν το οικολογικό κόστος είναι χαμηλότερο από αυτό ενός καινούριου; Προσοχή, ακόμα, στα είδη πλαστικών – αν ένας κάδος προορίζεται αποκλειστικά για μπουκάλια, δεν ρίχνουμε σε αυτόν και κεσεδάκια, κι αντίστροφα. Ας ρίχνουμε και μια ματιά στα προγράμματα ανακύκλωσης των δήμων: αν ο δικός μας δήμος δεν ανακυκλώνει, δεν είναι μεγάλος κόπος να συλλέγουμε τα σκουπίδια μας και να τα απορρίπτουμε στον διπλανό.
Το κυριότερο, εντούτοις, είναι να μην υιοθετούμε την λογική των προηγούμενων δεκαετιών. Η ανακύκλωση δεν λύνει κανένα πρόβλημα. Το ζητούμενο, αυτή τη στιγμή, είναι να μειωθούν οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, κι αυτό δεν πρόκειται να συμβεί παρά μόνο αν σταματήσει η παραγωγή, κι όχι με την επαναχρησιμοποίηση κάποιων προϊόντων. Η προσωπική μας ευθύνη, επομένως, δεν τελειώνει τη στιγμή που θα απορρίψουμε στον κατάλληλο κάδο την συσκευασία με το σήμα της ανακύκλωσης, εμπιστευόμενοι την μοίρα της στην μαγικά χέρια της νεράιδας επιστήμης. Δεν μπορούμε να αισθανόμαστε ανάλαφροι αγοράζοντας πλαστικά προϊόντα, απλώς και μόνο χάρη στην προοπτική επαναχρησιμοποίησής τους. Καθώς η ανακύκλωση στηρίζεται τόσο στην οικονομία, εμείς, οι απλοί καταναλωτές, κατέχουμε μια πολύ ισχυρή θέση. Με συνειδητοποιημένες κινήσεις, έχουμε τη δυνατότητα να διαμορφώσουμε τόσο τη ζήτηση, όσο και την προσφορά σε ανακυκλωμένα υλικά.
Θα έλεγε κανείς ότι κάτι τέτοιο είναι μάλλον απαραίτητο. Δεδομένου ότι το πλαστικό χρειάζεται από 450 ως 1000 χρόνια να αποσυντεθεί, είναι δύσκολο να φανταστούμε την ζωή μας χωρίς την παρουσία του. Ας το κατανοήσουμε τουλάχιστον, κι ας μάθουμε να το χρησιμοποιούμε με φειδώ, να το επαναχρησιμοποιούμε και να το ανακυκλώνουμε σωστά.
