Γράφει η Μαρία Τσούκα.
Πώς εξηγείται το γεγονός ότι ένας ταξιδιώτης μέσα σε μια νύχτα κατάφερε σε ένα πλοίο με προορισμό το Αιγαίο να μαθαίνει ότι τα ταξίδια του Οδυσσέα έφτασαν μέχρι την Αμερική, και συνάμα λίγες εβδομάδες αργότερα να ευχαριστεί μια κάτοικο ενός χωριού, ενημερώνοντας την ότι ο τόπος που ζει αποτέλεσε μεγάλη πόλη αναφοράς στο κατάλογο της Ιλιάδας; Θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τα παραπάνω γεγονότα αν ανατρέξουμε στην ιστορία μας και μάλιστα στην εποχή του Ομήρου. Τα ομηρικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, κατέλαβαν κεντρική θέση στην πολιτιστική κληρονομιά πολλών κρατών και λαών από την έναρξη της αρχαίας ελληνικής κλασικής περιόδου (480 π.Χ.) και κατά κάποιο τρόπο από όσα προαναφέρθηκαν, εξακολουθούν να το κάνουν.
Αν θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τα έπη του Ομήρου με τη σύγχρονη εποχή, θα ανατρέχαμε στο hip-hop. Φαντάζει περίεργο; Και όμως, με μια λιγότερο ακραία έννοια, το hip-hop συνδέεται στενά με μια συγκεκριμένη υποκουλτούρα και ταυτόχρονα είναι μια κυρίαρχη εμπορική επιτυχία. Οι εκτελεστές του θα μπορούσαν, εύλογα, να διαμαρτυρηθούν ότι το hip-hop είναι απίθανο να διαρκέσει δυόμισι χιλιετίες και ότι το hip-hop δεν ταιριάζει ιδανικά για αφηγηματικό στίχο, αλλά η σύγκριση του Ομήρου και του hip-hop δεν είναι απλώς ένα ανέκδοτο αστείο. Οι ομοιότητες (και οι διαφορές) δεν περιορίζονται στο εμβληματικό status κάθε είδους στην κουλτούρα του. Έχουν επίσης βαθιές τεχνικές ομοιότητες σε πτυχές του γλωσσικού τους χαρακτήρα, και αυτές οι ομοιότητες συνδέονται με τη θεμελίωση και των δύο ειδών στον αυτοσχεδιασμό. Ελάχιστα hip-hop είναι πραγματικά αυτοσχέδια, και οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν ότι ούτε τα ομηρικά έπη ήταν αυστηρά αυτοσχέδια. Ωστόσο, και τα δύο είδη είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με ένα στυλ αυτοσχεδιασμού.
Για τις πρώτες φάσεις της ελληνικής επικής παράδοσης, οι κατάλληλες σύγχρονες δυτικές συγκρίσεις περιλαμβάνουν αυτοσχέδια και ημιαυτοσχέδια είδη παραστάσεων όπως: ραπ και hip-hop μουσική, ιδιαίτερα freestyling, κλασική τζαζ και κηρύγματα που δόθηκαν από Αμερικανούς λαϊκούς κήρυκες. Οι ομοιότητες δεν έγκεινται στο περιεχόμενο (αν και ακόμη και στο περιεχόμενο, υπάρχει περισσότερο κοινό έδαφος μεταξύ της Ιλιάδας και του γκάνγκστερ ραπ από ό,τι φαίνεται). Βρίσκονται στους ρόλους που παίζονται από τον αυτοσχεδιασμό και από μια μανία για τήρηση της παράδοσης. Σε κάθε είδος οι ερμηνευτές χρησιμοποιούν πολλά εργαλεία σε συνδυασμό, όπως:
- (α) επιλεγμένο θέμα hip-hop, λαϊκοί κήρυκες) και (β) μια προκατασκευασμένη ιστορία ή τραγούδι (επικό, τζαζ),
- μια παράδοση στις φράσεις που χρησιμοποιούν, στις ομοιοκαταληξίες, στις ακολουθίες και τις επαναλήψεις,
- ικανότητα στον αυτοσχεδιασμό, με δυνατότητα για εναλλαγές ανάμεσα στο βήμα 1o και 2o καθώς και άμεση αλληλεπίδραση με το κοινό, αν χρειαστεί,
- την πρόθεση να επιβεβαιώσει την κοινωνική ομάδα που καλείται να αντιπροσωπεύσει.
Τα πρώτα τρία σημεία αντιπροσωπεύουν την εργαλειοθήκη του εκτελεστή.
Ωστόσο, ας σταθούμε περισσότερο στο τέταρτο σημείο. Τόσο κατά την εποχή των ομηρικών επών, στις παραστάσεις που γίνονταν, όσο και στη σύγχρονη εποχή, στις συναυλίες hip-hop, το κοινό διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Ουσιαστικά οι ερμηνευτές αναζητούν την έγκριση του κοινού τους. Στον Όμηρο αυτή η κοινότητα σημαίνει πολιτιστική κληρονομιά του πολίτη. Στη ραπ σημαίνει νέοι στην Αμερική, κυρίως Αφροαμερικάνοι, που βρίσκονται συχνά στο περιθώριο της κουλτούρας των πολιτών. Οι κοινότητες μπορεί να είναι διαφορετικές, αλλά ο κοινωνικός ρόλος της απόδοσης είναι ο ίδιος. Αυτό που αλλάζει είναι ο τρόπος με τον οποίο ο ερμηνευτής επιβεβαιώνει αυτό τον κοινωνικό ρόλο.
Στον Όμηρο η κοινότητα που επιβεβαιώνεται αποτελεί κεντρικό και κύριο ρεύμα στο μοντέλο παράστασης στα αστικά και θρησκευτικά φεστιβάλ. Ουσιαστικά παρουσιάζονταν σε αγώνες που γίνονταν σε γιορτές, όπως τα Μεγάλα Παναθήναια, και είναι απότοκες του ρόλου του Ομήρου και της τραγωδίας μέσα σε αυτές στις αρχές του 5ου αιώνα. Για παράδειγμα, ο ποιητής στην Οδύσσεια κάνει έκκληση προς τη Μούσα με τα εξής λόγια «Πες μου, Μούσα, του ανθρώπου, των πολλών τρόπων». Η Μούσα αντιπροσωπεύει την προσκόλληση του ποιητή στη παράδοση η οποία αναγνωρίζεται από τον πολίτη ως τον κατά κόσμον σωστά τακτοποιημένο τρόπο.
Από την άλλη μεριά, στο hip hop, η επιβεβαιωμένη κοινότητα θεωρείται ότι βρίσκεται στο περιθώριο του πολιτικού πολιτισμού όπως π.χ. Αντίποινα & Social Waste (To hip-hop της Μεσογείου). Aυτό είναι φανερό και σε mainstream και σε εμπορικές ηχογραφήσεις (Changes- 2Pac). Ένας από τους πιο συνηθισμένους τρόπους για ένα ερμηνευτή να τοποθετήσει τον εαυτό του στο επίκεντρο αυτής της υποκουλτούρας είναι να ισχυριστεί ότι αποκλίνει από την κυρίαρχη κουλτούρα. Άλλωστε, ένα από τα πιο συχνά επαναλαμβανόμενα συναισθήματα στο hip-hop είναι μια ισχυρή δήλωση αυτοεπιβεβαίωσης με το να χαρακτηρίζει ο καλλιτέχνης τον εαυτό του παράνομο.
Τελικά χρωστάμε πολλά περισσότερα από όσα νομίζαμε στην αρχαιότητα…
