Γράφει η Μυρτώ Λούβη.
Υπάρχουν έργα τέχνης που προκαλούν τον ήρεμο θαυμασμό και την σταδιακή, συγκροτημένη επιδοκιμασία – και άλλα η ένταση των οποίων είναι τόσο ευκρινής, που συνταράσσουν οποιονδήποτε τα αντικρίσει. Ο πίνακας του φημισμένου Ρώσου ζωγράφου Ιλιά Ρέπιν “Ο Ιβάν Δ’ και ο γιος του” εμπίπτει ασφαλώς στην δεύτερη κατηγορία.
Στον πίνακα απεικονίζεται ο Ιβάν Δ’, ο πρώτος Τσάρος της Ρωσίας, στην αγκαλιά του οποίου κείτεται το λαβωμένο κορμί του δευτερότοκου γιου και διαδόχου του, Ιβάν Ιβάνοβιτς. Η ιστορία πίσω από τον πίνακα εντοπίζεται λίγο μετά την δεύτερη περίοδο διακυβέρνησης του Ιβάν, γνωστή και ως “Οπριτσίνα”, κατά την διάρκεια της οποίας ο Τσάρος εφαρμόζει μία πολιτική τρομοκρατίας, προβαίνοντας σε φρικαλεότητες και βαρβοκεντρικές πράξεις αμοραλισμού, που σκορπούν τον πανικό και τον τρόμο στην ρωσική κοινωνία. Η Οπριτσίνα διαρκεί οκτώ χρόνια και έχει καταστροφικά αποτελέσματα για την χώρα. Μετά το πέρας της εν λόγω φάσης, ακολουθεί ένα διάστημα σχετικής ηρεμίας – την οποία θα διακόψει η μοιραία νύχτα του Νοεμβρίου του 1582. Ο Ιβάν δέχεται μία επίσκεψη από τον γιο του, η οποία καταλήγει σε έναν θορυβώδη διαπληκτισμό. Φοβούμενος πως ο γιος του εποφθαλμεί τον θρόνο του και υπακούγοντας σε ένα κέλευσμα οργής, ο Ιβάν χτυπάει τον γιο του τόσο ανελέητα, που ο άτυχος πρίγκιπας ξεψυχάει μερικές μέρες αργότερα, προξενώντας με τον θάνατό του και την αποβολή της συζύγου του Γιελένα Σερεμέτεβα. Γενικά πρέπει να τονιστεί πως ο Ιβάν ήτο μία διαταραγμένη προσωπικότητα, γεμάτη αντιφάσεις. Μετά τον θάνατο της πρώτης και πιο αγαπημένης συζύγου του, Αναστασίας Ρομανόβα, καθώς και του έμπιστου συμβούλου του Μακάριου, η προσωπικότητά του έχασε τις θετικές πινελιές της, βυθίζοντας τον Τσάρο σε κατάθλιψη που εξωτερίκευε με ανηλεείς επιδρομές και παράλογες καταδιώξεις, τις οποίες ακολουθούσαν σφοδρές κρίσεις θρησκευτικής μετάνοιας.
Ο Ρέπιν έχει αποτυπώσει στο έργο του τον τρόμο και την αγωνία στα μάτια του πατέρα που μόλις εξουδετέρωσε τον γιο του – τα μάτια του οποίου μαρτυρούν ένα κράμα πίκρας και παραίτησης. Μάλιστα, το γεγονός πως ο θύτης αποφεύγει να κοιτάξει το πρόσωπο του θύματός του και αντ’ αυτού το κρατάει σφιχτά, στυλώνοντας το βλέμμα του στο κενό, υπογραμμίζει την αποστροφή που αισθάνεται για τον ίδιο του τον εαυτό – που έδρασε ως άθυρμα μίας στιγμιαίας του κρίσης. Ο Ιβάν περνάει το ένα το χέρι γύρω από την μέση του πρίγκιπα βαστάζοντάς τον, και με το άλλο ακουμπάει την μοιραία πληγή του. Τα δάχτυλα του Ιβάν, όπως και το κεφάλι του, είναι ποτισμένα από το αίμα του αδικοχαμένου παιδιού του. Ένοχος και αθώος συνδέονται και γίνονται ένα, οδηγούμενοι σε ένα ανώτερο αιώνιο δικαστήριο.
Το ύφος του Τσάρου αποδίδει τέτοια απελπισία, που παρά την απάνθρωπη πράξη στην οποία προέβη, εμφυτεύει στις ψυχές των θεατών αισθήματα συμπόνιας. Φορά έναν απλό μαύρο μανδύα – σαν να θρηνεί ήδη για το χαμό του γιου του. Ο ηγεμόνας, ντυμένος με φωτεινά χρώματα, ακόμη και τραυματισμένος, μοιάζει ρωμαλέος και δυνατός, εντύπωση που επιβεβαιώνεται από το ότι διαθέτει την αντοχή να στηρίξει μέρος του βάρους του στο δεξί του χέρι, παρά το θανατηφόρο χτύπημα που υπέστη. Με το άλλο χέρι ακουμπά το μπράτσο του πατέρα του, ανταποκρινόμενος στον εναγκαλισμό του. Το δάκρυ που τρέχει από το μάτι του, αποτελεί μάρτυρα της θλίψης που νιώθει – όμως αυτή δεν τον αποτρέπει από το να παρηγορήσει με το άγγιγμά του τον ίδιο του τον δολοφόνο. Η πληγή στον κρόταφό του είναι δοσμένη με πολύ παραστατικό χρωματικό τόνο. Τον περιβάλλει ένα απαλό φως – αξιόλογος συμβολισμός του καλλιτέχνη – για την καλοσύνη και την αθωότητα του πρίγκιπα. Αντίθετα, η πλευρά του πίνακα που αφιερώνεται στον Τσάρο συνιστά βορά του σκοταδιού και της ασάφειας. Το δωμάτιο όπου βρίσκονται είναι μεγάλο και ανάστατο (το χαλί είναι τσαλακωμένο και το ανάκλιντρο αναποδογυρισμένο) υποδηλώνοντας την ύπαρξη πάλης.
Την καλλιτεχνική μαεστρία του Ρέπιν, αποδεικνύει η αδυναμία των θεατών να σκεφτούν πως η σκηνή αυτή δεν τελέστηκε στην πραγματικότητα ακριβώς όπως παρουσιάζεται από τον καλλιτέχνη ο οποίος επιβεβαιώνει τον ευφυή ισχυρισμό του Γερμανού νομπελίστα Άλμπερτ Αινστάιν πως ”η φαντασία είναι σημαντικότερη από την γνώση.”
Αποτελεί ευτύχημα για την παγκόσμια κοινότητα καλλιτεχνική και μη, πως παρόλους τους βανδαλισμούς που υπέστη ο πίνακας πριν και μετά τον θάνατο του Ρέπιν, οι επαίοντες κατόρθωσαν να τον επαναφέρουν στην αρχική του μορφή, δίνοντας την ευκαιρία στους παρατηρητές, επισκεπτόμενοι την γκαλερί Τρετιακόφ στην Μόσχα, να μάθουν για τον Ιβάν, και μελετώντας προσεκτικά την έκφρασή του, να ετοιμαστούν να συνθέσουν την ετυμηγορία τους.
