Γράφει η Μαρία Τσούκα.
Το ημερολόγιο έγραφε 1 Απριλίου του 1983 όταν ο αρχαιολόγος και βυζαντινολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος φθάνει στην Σύρο για να ερευνήσει τις εικόνες και τα κειμήλια του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ερμούπολη. Μέσα στις εικόνες που είχε να ελέγξει ήταν και αυτή της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» που βρισκόταν σε ιδιαίτερα άσχημη κατάσταση από το πέρασμα του χρόνου. Παρόλα αυτά, ο αρχαιολόγος κατορθώνει να διακρίνει το όνομα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (El Greco), και προς στιγμήν εκπλήσσεται.
Η εικόνα μεταφέρεται στην Αθήνα για τον σχετικό έλεγχο στα εργαστήρια συντήρησης του υπουργείου Πολιτισμού, με τις αρχικές προβλέψεις και επιθυμίες να επιβεβαιώνονται, και την τότε Υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη να ανακοινώνει με ενθουσιασμό το αποτέλεσμα. Η «Κοίμηση της Θεοτόκου» αποτελεί έναν από τους πρώτους πίνακες του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Ανήκει μάλιστα στην πρώιμη περίοδο, δηλαδή το διάστημα πριν φύγει από την Ελλάδα και ταξιδέψει στη Βενετία και έπειτα στο Τολέδο που έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του.
Μετά από απόφαση, το έργο αποφασίζεται να επιστρέψει στον τόπο όπου και βρέθηκε, στον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Σύρο. H εικόνα βρίσκεται εκεί μέχρι σήμερα, ενώ, λόγω της σημασίας και της αξίας της, τα μέτρα ασφαλείας γύρω της είναι πολύ ισχυρά.
Η επιμελής συντήρηση ανέδειξε όλα τα χαρακτηριστικά της εικόνας και όλες τις μορφές της. Ουσιαστικά αναπαριστά την Κοίμηση της Θεοτόκου κατά την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση. Ο πίνακας χωρίζεται σε δύο σκηνές. Στο κάτω μέρος η Παναγία απεικονίζεται στο νεκρικό κρεβάτι με τα χέρια σταυρωμένα, ενώ ο Χριστός γέρνει προς το μέρος της. Εκείνος κρατά στα χέρια του ένα φασκιωμένο μωρό, το οποίο, σύμφωνα με την παράδοση, συμβολίζει την ψυχή της. Δίπλα της στέκονται άγγελοι. Στο επάνω μέρος φαίνεται ξανά η Παναγία, αυτήν τη φορά στα σύννεφα, με τη συνοδεία αγγέλων, και λίγο πιο δίπλα ο απόστολος Θωμάς, σε στάση δέησης, να παραλαμβάνει τη ζώνη της.
Αν και ο πίνακας εμφανίζει πάρα πολλά βυζαντινά στοιχεία, όπως οι αυστηρές μορφές και τα χρώματα, παρουσιάζει μερικά παραλλαγμένα χαρακτηριστικά που αργότερα θα κάνουν την τέχνη του Ελ Γκρέκο διάσημη παγκοσμίως. Ο εμφανής διαχωρισμός γης και ουρανού, πράγμα ιδιαίτερα σπάνιο στις υπόλοιπες αγιογραφίες βυζαντινής τέχνης που απεικονίζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, και οι κινήσεις των μορφών, που είναι πιο έντονες και πιο «πλαστικές» από τις συνήθως αυστηρές του Βυζαντίου, είναι τα πιο εμφανή.
Ας μη ξεχνάμε άλλωστε ότι την εποχή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου η Κρήτη είχε καταληφθεί από τους Ενετούς, με αποτέλεσμα η αγιογραφία να είναι εμφανώς επηρεασμένη από τη Δύση. Την δημιουργία του πίνακα την τοποθετούν στο 1565-1566, ενώ η ακριβής ημερομηνία για το πότε ο πίνακας μεταφέρθηκε από τη Κρήτη στη Σύρο δεν έχει αποσαφηνιστεί. Το πιο πιθανό σενάριο είναι να τον μετέφεραν οι Ψαριανοί μετά την καταστροφή του νησιού και τη σφαγή των κατοίκων από τον οθωμανικό στρατό τον Ιούνιο του 1824. Έπειτα από τη καταστροφή, όσοι επέζησαν κατευθύνθηκαν προς τις Κυκλάδες, με την Σύρο να αποτελεί τον επικρατέστερο προορισμό για εκείνους καθώς αποτελούσε εμπορικό πόλο έλξης εκείνη την εποχή. Εξάλλου ο ναός που βρέθηκε η εικόνα χτίστηκε από Ψαριανούς πρόσφυγες, γι’ αυτό και εκτός από Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, λέγεται και «εκκλησία των Ψαριανών».
Στις μέρες μας, η εικόνα της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πίνακες του Ελ Γκρέκο. Αποτελεί ένα από τα σπάνια και πρώιμα έργα της καλλιτεχνικής του ζωής, ενώ έχει ταξιδέψει μέχρι το Τολέδο με αφορμή την έκθεση για τα 400 χρόνια από τον θάνατό του.
Αν κάποια στιγμή επισκεφτείτε τη Σύρο λοιπόν, αξίζει να περάσετε μια βόλτα από τον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και να θαυμάσετε αυτό το δημιούργημα, παρατηρώντας από κοντά τις πολύτιμες λεπτομέρειες του…
Βιβλιογραφία
Άκης Κατσούδας, «Στη Σύρο βρίσκεται ένας από τους πρώτους και μέχρι πρότινος άγνωστους πίνακες του Ελ Γκρέκο», LiFO, lifo.gr, 1/10/2019, www.lifo.gr/culture/eikastika/sti-syro-brisketai-enas-apo-toys-protoys-kai-mehri-protinos-agnostoys-pinakes-tou , 24/08/2022
