Μηνύματα από το Chernobyl

35 χρόνια μετά το δυστύχημα του Πυρηνικού Σταθμού Παραγωγής Ενέργειας Chernobyl, της τότε σοβιετικής Ουκρανίας, το όνομα αυτό ακόμα συνδέεται άμεσα με την εφιαλτική πλευρά της πυρηνικής ενέργειας. Ο χρόνος εκεί έχει παγώσει, τα σημάδια του όμως μένουν ανεξίτηλα μέχρι και σήμερα. Περιμένουν, απαιτούν, κάποιον να τα εξερευνήσει, να μάθει τι έγινε πραγματικά. Τι συνέβη λοιπόν;

Το Chernobyl ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1977, ως πρότυπο πυρηνικό εργοστάσιο. Τα ξημερώματα της 26^ης Απριλίου 1986, οι χειριστές που είχαν την ευθύνη λειτουργίας του πυρηνικού σταθμού, διεξήγαγαν ένα πείραμα με το οποίο θα εκτιμούσαν την αποτελεσματικότητα των συστημάτων ασφαλείας του σταθμού. Παρόμοια δοκιμή είχε πραγματοποιηθεί και παλαιότερα, με αποτυχία όμως. Η συγκεκριμένη επρόκειτο να προσομοιώσει όσο το δυνατόν περισσότερο τις συνθήκες στις οποίες ο αντιδραστήρας θα έπρεπε να σταματήσει τη λειτουργία του απότομα. Κι όλα αυτά διότι οι αντιδραστήρες όπως αυτοί στο Chernobyl χαρακτηρίζονται από μια ιδιαιτερότητα, μια αστάθεια στη λειτουργία τους, η οποία παρατηρείται όταν η ισχύς τους είναι πολύ μικρή και τείνει να αυξηθεί απότομα. Η δυσλειτουργία αυτή ήταν γνωστή από την αρχή, ωστόσο αγνοήθηκε χάρη των υπόλοιπων προτερημάτων της μηχανής.

Οι χειριστές, λοιπόν, είχαν θέσει εκτός λειτουργίας τα συστήματα ασφαλείας ήδη από το βράδυ της 25^ης Απριλίου, έχοντας ελαττώσει παράλληλα και την ισχύ του αντιδραστήρα. Λίγο αργότερα όμως, έλαβαν εντολή να τροφοδοτήσουν επειγόντως με ηλεκτρική ενέργεια το δίκτυο και να αναβάλουν την δοκιμή, λόγω βλάβης σε άλλη μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην περιοχή. Ενώ λοιπόν είχαν κάνει τις σχετικές προετοιμασίες για την δοκιμή, ξαφνικά έδωσαν στο σύστημα μια αρκετά υψηλότερη ισχύ. Μια τέτοια απότομη αύξηση όμως ήταν στην πραγματικότητα απαγορευτική για τον συγκεκριμένο αντιδραστήρα. Καθώς αρχικά αδυνατούσε να ανταποκριθεί κατάλληλα, οι επιβλέποντες μηχανικοί παρέκαμψαν το αυτόματο σύστημα ελέγχου και επέμειναν στην αύξηση. Τότε πλέον, τα επίπεδα ισχύος ανέβηκαν απότομα και, από ένα σημείο και μετά, ανεξέλεγκτα, λόγω της ασταθούς λειτουργίας κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες. Μαζί με αυτά, κατακόρυφα ανήλθε και η θερμοκρασία του, όπως και η πίεση του ατμού στο εσωτερικό του. Τα συστήματα ασφαλείας όμως είχαν τεθεί εκτός λειτουργίας από την αρχή της δοκιμής. Το αποτέλεσμα δεν μπορούσε να είναι άλλο από την πραγματική εκτίναξη του θόλου του αντιδραστήρα, που δεν κατάφερε να αντέξει την τεράστια πίεση.

Η σφοδρή έκρηξη εκτόξευσε τεράστιες ποσότητες ραδιενεργών στοιχείων στην ατμόσφαιρα. Στην αίθουσα ελέγχου αμέσως ξεκίνησαν να εισχωρούν νέφη σκόνης με χαρακτηριστική περίεργη μεταλλική οσμή. Κι από εκεί, να σκορπίζονται παντού στον αέρα, και να ταξιδεύουν με ταχύτατους ρυθμούς σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης.

Η πρώτη αξιολόγηση της κατάστασης μπορεί να χαρακτηριστεί από επιεικώς αδιάφορη ως ανεύθυνη. Οι ενδείξεις για τα ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας υποτιμήθηκαν ή δεν έγιναν πιστευτές. Οι μηχανικοί και οι πυροσβέστες που ανέλαβαν να αξιολογήσουν, να ελέγξουν και να αντιμετωπίσουν την κρίση, βρέθηκαν εντελώς εκτεθειμένοι σε θανατηφόρες δόσεις, χωρίς να έχουν ενημερωθεί για αυτό. Κι ακόμα χειρότερα, το πρώτο πορισμα της σοβιετικής κυβέρνησης ήταν πως δεν υπάρχει κίνδυνος, σε μια προσπάθεια να αποφευχθεί ο πανικός και οι πολιτικές συνέπειες.

Ωστόσο, ένα εικοσιτετράωρο μετά την έκρηξη, οι συνέπειες δεν μπορούσαν πια να παραβλεφθούν. Δύο άνθρωποι είχαν ήδη χάσει την ζωή τους, ενώ άλλοι πενήντα δύο, πυροσβέστες και προσωπικό του εργοστασίου, βρίσκονταν στο κοντινό νοσοκομείο, θύματα των τρομερών συμπτωμάτων της έκθεσης τους στον ανοιχτό αντιδραστήρα. Τότε μάλιστα, ανακοινώθηκε και η πιο ακριβής, αδιαμφισβήτητη μέτρηση του ύψους της ραδιενέργειας, η οποία πλέον δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Η κυβερνητική επιτροπή που ερευνούσε το ατύχημα, λοιπόν, μένοντας χωρίς άλλη επιλογή, παραδέχτηκε αναγκαστικά την κρισιμότητα της κατάστασης, και έδωσε εντολή να εκκενωθεί η γειτονική πόλη Pripyat. Για να επισπευθούν οι διαδικασίες, η εκκένωση ονομάστηκε «προσωρινή», διάρκειας τριών ημερών, οπότε πλήθος προσωπικών αντικειμένων έμεινε πίσω, τελικά για πάντα. Το Pripyat παραμένει ως και σήμερα μια πόλη – φάντασμα.

Αν και όχι αμέσως, σύντομα ξεκίνησαν και οι προσπάθειες όχι μόνο για την απόσβεση της πυρκαγιάς, αλλά και για το σφράγισμα της ανοιχτής καρδιάς του αντιδραστήρα. Παράλληλα, τα πιο επικίνδυνα ραδιενεργά κατάλοιπα έπρεπε να απορριφθούν μέσα στα υπολείμματα του αντιδραστήρα. Το όλο εγχείρημα δεν ήταν καθόλου εύκολο‧ για την ακρίβεια, απαιτούσε συντονισμένη προσπάθεια από επίγεια και εναέρια μέσα, και αυτοθυσία. Τον Δεκέμβριο του 1986 ολοκληρώθηκε επιτέλους η κάλυψη του αντιδραστήρα με κατάλληλο μονωτικό υλικό. Η προσπάθεια σίγουρα απέδωσε, δεν στάθηκε όμως αρκετή ώστε να εμποδίσει τη διάδοση του ραδιενεργού νέφους στην Ευρώπη.

Το Chernobyl αποτελεί ως τώρα το μεγαλύτερο πυρηνικό ατύχημα στην ιστορία. Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε τόσο μεγάλη διαφυγή ραδιενέργειας, ούτε σε τόσο ευρεία κλίμακα. Σε δεύτερη σειρά, με μικρή διαφορά, έρχεται το δυστύχημα της Φουκουσίμα της Ιαπωνίας, στο πιο πρόσφατο 2011. Εκτός από τους μόλις 31 καταγεγραμμένους θανάτους που σχετίστηκαν άμεσα με την έκρηξη της 26^ης Απριλίου 1986, παρατηρήθηκε μια δραματική αύξηση στα ποσοστά εμφάνισης καρκίνου στις περιοχές της σημερινής Ουκρανίας και την Λευκορωσίας. Πλήθος παιδιών γεννήθηκαν με λευχαιμία, δυσλειτουργία στην καρδιά ή σπάνιες δυσμορφίες, που ως επί το πλείστον αποδόθηκαν στην φτώχεια και τον υποσιτισμό. Το πραγματικό ανθρώπινο κόστος του Chernobyl δεν μπορεί να υπολογιστεί. Εκτιμάται ότι χάθηκαν 4.000 ως 93.000 ζωές. Κι αν κάποιος αναρωτηθεί «από τι;», η απάντηση  μπορεί να πάρει πολλές μορφές. «Από την σοβιετική εμμονή για αποδοτικές μηχανές, έστω και ανασφαλείς», «από την ανικανότητα των ανώτερων μηχανικών να διαχειριστούν την πραγματικότητα», «από την άρνηση της κυβέρνησης να αποδεχθεί την αλήθεια», «από την μυστικοπαθή συγκάλυψη των γεγονότων και των στοιχείων». Κι όλες αυτές οι απαντήσεις μπορούν να συνοψιστούν σε μία μοναδική: «από τα ψέματα όσων είχαν την ευθύνη, πρώτα απέναντι στον εαυτό τους, κι έπειτα απέναντι στην ανθρωπότητα». Όπως όμως διερωτήθηκε και ο Valery Legasov, επικεφαλής της κυβερνητικής επιτροπής, στην σειρά Chernobyl της HBO: «Τι κόστος έχουν τα ψέματα;».

Κεντρική φωτογραφία: AP/www.theguardian.com