Ο Καθηγητής Δημήτριος Γιατρομανωλάκης* (Τμήμα Κλασικών Σπουδών, Τμήμα Ανθρωπολογίας και Τμήμα Συγκριτικής Σκέψης, Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, Συνιδρυτής και Συνδιευθυντής, Seminar Series Cultural Politics, Weatherhead Center for International Affairs, Πανεπιστήμιο Harvard) είναι ένας από τους πιο επιδραστικούς ερευνητές στους χώρους των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Στο παρόν δεύτερο μέρος της συνέντευξης, ο Καθηγητής Γιατρομανωλάκης διεξέρχεται έννοιες που έχουν υποστασιακή αξία στην συγκρότηση και εξέλιξη του από κοινού ανθρώπινου ενεργήματος· την πρόσληψη της σύγχρονης Ελλάδας, την φαντασία, το φαντασιακό, το τελετουργικό στον ανθρώπινο βίο. Μας προτείνει, επίσης, σημαντικούς στοχαστές της σκέψης και της τέχνης για την περαιτέρω εξοικείωσή μας με το έργο τους.
Ποια κοσμοεικόνα ανασυνθέτει αυτό που εσείς αντιλαμβάνεστε ως σύγχρονη Ελλάδα;
Η σύγχρονη Ελλάδα αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση: το παρελθόν προσδιορίζει, σε αποπνικτικό συχνά βαθμό, το παρόν, αλλά και επιλογές που αφορούν στο μέλλον. Όχι σπάνια, το παρελθόν λειτουργεί ως άλλοθι για να συγκαλύψει, να δικαιολογήσει και να υποβαθμίσει τις όποιες δυσπραγίες του παρόντος. Υπερπατριωτικά/εθνικιστικά αφηγήματα έχουν συχνά υποκαταστήσει την σοβαρή αυτοκριτική και την ενδελεχή ανάλυση των όποιων προβλημάτων του παρόντος και των προκλήσεων του μέλλοντος. Το αποτέλεσμα είναι ότι, γενικά, το συλλογικό φαντασιακό στην Ελλάδα παραμένει ακόμη σε κατάσταση ανωριμότητας. Ακούγεται σαν παράδοξο, αλλά ουσιαστικά πρόκειται για όχι δύσκολα εξηγήσιμη πραγματικότητα: η σχεδόν αδιάλειπτη αναγωγή του παρόντος στο παρελθόν καθιστά προβληματική και ανώριμη την βίωση του παρόντος, την αναμέτρηση μαζί του. Οδηγεί επιπλέον σε έναν επικίνδυνο φαταλισμό, που ανάλογα με την περίσταση εκτρέφει ψευδαισθήσεις περί του υποτιθέμενου μεγαλείου ή, το αντίθετο, περί μίας νομοτελειακά προδιαγεγραμμένης καταδίκης της χώρας σε κατάσταση εξωτερικά και ιστορικά προσδιοριζόμενης υποτέλειας.
Περαιτέρω, το θέμα της πολιτισμικής και εθνικής ακόμη ταυτότητας συνεχίζει να απασχολεί τους Έλληνες πολύ περισσότερο από ό,τι τους κατοίκους άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Και τις περισσότερες φορές το θέμα αυτό τίθεται επί τη βάσει σχηματικών διπόλων και αντιθέσεων (δύση/ανατολή, αρχαιότητα/Βυζάντιο, κτλ.), σαν να υπάρχει κάποιος φόβος για την σύνθεση, για την αποδοχή δηλαδή της πολυεπίπεδης πραγματικότητας. Επίσης, διαπιστώνω μία αδικαιολόγητα εμμονική προσήλωση της Ελλάδας στο τι πιστεύουν οι ξένοι για αυτήν (σύνθετες μορφές ανασφάλειας). Στενά συνδεδεμένη με αυτό το φαινόμενο είναι και η εικόνα μιας Ελλάδας προσκολλημένης στην (σύμφωνα με πολλούς ξένους πολιτικούς αναλυτές των οποίων τις απόψεις ακούν εμμονικά κάποιοι Έλληνες) «φαιδρή» έννοια της λεγόμενης «βιομηχανίας τουρισμού».
Η Ελλάδα οφείλει να επαναπροσδιορίσει τον τρόπο που εκλαμβάνει εαυτήν, την εικόνα και τις δυνατότητές της (που δεν είναι λίγες), στρέφοντας την προσοχή της στο σήμερα και στο μέλλον, χωρίς βεβαίως να αγνοεί το παρελθόν. Αλλά η καταφυγή στο τελευταίο για αφέσεις αμαρτιών, για άλλοθι και απλουστευτικές ερμηνείες συνιστά παρωχημένη και όχι σπάνια επικίνδυνη πρακτική.
Ο καθηγητής Yuval Noah Harari στο βιβλίο του Sapiens τοποθετεί στη γραμμή του χρόνου την λεγόμενη «Γνωσιακή Επανάσταση» (70.000 χρόνια πριν) όταν γεννήθηκε η φαντασία, η οποία δεν επέτρεψε μόνο να φανταζόμαστε πράγματα, αλλά να φανταζόμαστε συλλογικά. Ποια η σημασία της φαντασίας στη διαμόρφωση ατομικών και συλλογικών εαυτών;
Η φαντασία είναι ένας εξαιρετικά πολύπλοκος αναπαραστατικός μηχανισμός, με σημαντικές γνωσιολογικές/επιστημολογικές συνέπειες, όπως άλλωστε είχαν επισημάνει αρχαίοι στοχαστές, ο Πλάτωνας, αλλά κυρίως ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί. Το πόσο παλιά ανάγεται αυτό που, αναφερόμενος στο συγκεκριμένο βιβλίο, αποκαλείτε «γέννηση» της φαντασίας είναι ένα πολύ δύσκολο ζήτημα, στο οποίο δεν θα ήθελα να εμπλακώ, διότι συγκεκριμένες χρονολογήσεις σε αυτή την περίπτωση μάλλον απλουστευτικές ακούγονται. Δεν με βρίσκει σύμφωνο η ευκολία με την οποία στο συγκεκριμένο βιβλίο διατυπώνονται συχνά σαρωτικές γενικεύσεις.
Ένα βασικό θέμα είναι πώς ορίζεται η «φαντασία». Ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, την θεωρούσε ένα είδος αναπαραστατικής-προσληπτικής «κινήσεως» την οποία απέδιδε και σε άλλα έμβια όντα, στα ζώα, όχι μόνο στον άνθρωπο. Αυτό που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φαντασία είναι το ότι δύναται να υπόκειται σε διαδικασίες γνωστικής και ηθικής αυτοσυνειδησίας.
Εν πάση περιπτώσει, το φαντασιακό, η φαντασία είναι σημαντική κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης δημιουργικότητας και του τρόπου με τον οποίον ατομικοί και συλλογικοί εαυτοί προσλαμβάνουν, επαναπροσδιορίζουν, επηρεάζουν την πραγματικότητα.
Το πώς, για παράδειγμα, ο εαυτός μας εντάσσεται στον χώρο και τον χρόνο (παρελθόν-παρόν-μέλλον) είναι εν πολλοίς αποτέλεσμα και της δημιουργικής δυνατότητας του φαντασιακού. Πρόκειται για μία παλαιά διαπίστωση, αλλά στην σύγχρονη εποχή την διερεύνησαν με απαράμιλλη οξυδέρκεια ο Λακάν και ο Καστοριάδης. Είναι λάθος να θεωρείται ότι το φαντασιακό δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Απεναντίας, βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση μαζί της: συμβάλλει στην διαμόρφωσή της και διαμορφώνεται από αυτήν. Άλλωστε, μία από τις χαρακτηριστικές λειτουργίες της φαντασίας είναι η δυνατότητα που δίνει στον άνθρωπο να προβάλλει καταστάσεις στο μέλλον, άρα να εδραιώνει την αίσθηση συνέχειας στον χρόνο αλλά και να μεταβάλλει το παρόν. Μία άλλη διεργασία που σχετίζεται στενά με την φαντασία είναι αυτή της ενσυναίσθησης, απαραίτητη για την συντήρηση των ανθρώπινων κοινωνιών.
Ποιο είναι το φαντασιακό, οι πολιτικές μυθογένεσης -όπως τις ορίζετε, που θα εμπνεύσουν και θα επηρεάσουν την σκέψη και την πράξη του άμεσου μέλλοντός μας;
Αυτό είναι ένα ενδιαφέρον αλλά και δύσκολο ερώτημα. Δεν νομίζω ότι μπορεί κανείς να εντοπίσει, να απομονώσει εύκολα εν εξελίξει πτυχές του κοινωνικού φαντασιακού, πόσω μάλλον που αυτό σε κάθε παρόν τελεί εν εξελίξει και διαφοροποιείται από κοινωνία σε κοινωνία, σήμερα κυρίως λόγω των διαφορών στην ταχύτητα και ένταση της τεχνολογοκρατίας από πολιτισμό σε πολιτισμό.
Θα έλεγα, ωστόσο, ότι μία από τις βασικότερες πτυχές του φαντασιακού στον λεγόμενο δυτικό κόσμο σήμερα, στην εποχή του ανθρωπόκαινου, είναι η έμφαση στο μετα-ανθρώπινο, αυτό δηλαδή που πηγαίνει πέρα από τις δυνατότητες του ανθρώπου, όπως αυτές τις είχαμε γνωρίσει μέχρι σήμερα. Η τεχνολογία, οι ραγδαίες εξελίξεις στις φυσικές επιστήμες, την ιατρική και την βιολογία, επαναπροσδιορίζουν δραματικά το περιεχόμενο του ανθρώπινου αλλά και την σχέση του ανθρώπου με τον πλανήτη γη. Οι άνθρωποι εδώ και δεκαετίες, ως αποτέλεσμα των αρνητικών επιπτώσεων των επιλογών τους στο περιβάλλον, έχουν χάσει την αίσθηση ασφάλειας που κάποτε τους παρείχε ο πλανήτης γη. Συχνά, οι άνθρωποι τώρα φαίνονται να βιώνουν την γη σαν ένα εφήμερο καταφύγιο, που είναι έτοιμο να καταρρεύσει μέσα στο χάος που οι ίδιοι έχουν προκαλέσει.
Στην προ-μοντέρνα εποχή οι άνθρωποι έδιναν μεγάλη έμφαση στην τελετουργία, στο τελετουργικό, στην διαδικασία που προετοιμάζει το ενέργημα πριν την καθεαυτήν πράξη. Ποια η αξία του τελετουργικού στον ανθρώπινο βίο;
Όπως θα έχετε καταλάβει προσπαθώ να αποφεύγω τις γενικεύσεις, στο μέτρο του δυνατού, διότι πιστεύω ότι τα πολιτισμικά και κοινωνικά φαινόμενα, όπως η τελετουργία και η αξία ή οι διάφοροι ρόλοι της, πρέπει να μελετώνται και να αποτιμώνται στο εκάστοτε οικείο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο.
Αν θα μπορούσα να μιλήσω, μολαταύτα, για την ευρύτερη σημασία της τελετουργίας, των τελετουργικών πράξεων, θα έλεγα ότι συνδέονται στενά με μηχανισμούς κατ’ έθος εδραίωσης και μετάδοσης συγκεκριμένων ιδεών, κοσμοθεωριών, συμπεριφορών, μέσω της επαναληπτικότητας.
Επίσης, οι τελετουργικές πράξεις, όταν επιτελούνται από ή απευθύνονται σε ευρύτερες ομάδες/κοινότητες, συμβάλουν στην ενίσχυση της αίσθησης συλλογικότητας και του συνανήκειν. Να τονίσω εδώ ότι παρά τον, συνήθως, παραδοσιακό χαρακτήρα των τελετουργικών πράξεων και εκδηλώσεων, όχι σπάνια τελετουργικοί χρονότοποι συνιστούν δυναμικές αρένες (επανα)διαπραγμάτευσης, αναθεώρησης, ή και αμφισβήτησης ηγεμονικών κοινωνικών δομών και ιεραρχήσεων, εξ ου και ο κάποτε δυναμικός τους χαρακτήρας. Πρόκειται για θέματα που διερευνώνται στο βιβλίο Towards a Ritual Poetics (που κυκλοφορεί και σε ελληνική μετάφραση με τον τίτλο, Προς μία τελετουργική ποιητική).
Ποια είναι τα τρία βιβλία (ή οι τρεις στοχαστές) που σας επηρέασαν και θα συνιστούσατε να τα (τους) διαβάσει το κοινό;
Πολλά είναι τα βιβλία και οι στοχαστές που έχουν επηρεάσει την σκέψη μου. Εδώ θα ήθελα να αναφερθώ σε βιβλία δύο ανθρώπων που γνώρισα και ενός πολύ σπουδαίου παλαιότερου διανοητή (του Walter Benjamin).
To Black Holes and Baby Universes and Other Essays του Stephen Hawking.
Το Spectres de Marx του Jacques Derrida.
Το μη ολοκληρωμένο Passagenwerk του Walter Benjamin, που με αφορμή την σε αποσπασματική μορφή διερεύνηση των εμπειριών των flâneur στο Παρίσι προσφέρει μερικές από τις πιο οξυδερκείς παρατηρήσεις για την μοντερνικότητα.
Θα ήθελα να προσθέσω και ένα σπουδαίο τέταρτο, παρόλο που ζητήσατε τρία: το Human Condition της Hannah Arendt.
Δεδομένης της ερευνητικής σας εξειδίκευσης στην αρχαιολογία και την τέχνη, ποιους ζωγράφους θα ξεχωρίζατε και θα προτείνατε στο κοινό να εξοικειωθούν μαζί τους;
Ο αγγειογράφος Δούρις, ο Pieter Bruegel ο πρεσβύτερος, ο Max Ernst, ο André Masson και ο Jean Arp.
Ποιος είναι ο μεγαλύτερος σας φόβος -αν υπάρχει;
O ναρκισσευόμενος ή απαίδευτος άνθρωπος.
Ευχαριστούμε τον Καθηγητή Δημήτριο Γιατρομανωλάκη για τον χρόνο και τον εμβριθή λόγο του.
Για να μεταβείτε στο πρώτο μέρος της συνέντευξης με αφορμή το νέο βιβλίο του Δημήτριου Γιατρομανωλάκη “Πολιτικές Μυθογένεσης: Τέχνη και Διανόηση στην Ευρωπαϊκή Πρωτοπορία” (Ίκαρος, 2020), πατήστε εδώ.
* Ο Δημήτριος Γιατρομανωλάκης (D. Phil. Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης) εξειδικεύθηκε στους ερευνητικούς χώρους της Επιγραφικής, της Παπυρολογίας και της Αρχαίας Ελληνικής Αγγειογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και στο Πανεπιστήμιο Harvard. Μεταξύ άλλων διεθνών διακρίσεων, συμπεριλαμβανομένης της θητείας του στο Διεπιστημονικό Κέντρο Society of Fellows του Πανεπιστημίου Harvard, του έχει απονεμηθεί το Berlin Prize.
Στα βιβλία του συγκαταλέγονται τα εξής: Epigraphy of Art: Ancient Greek Vase-Inscriptions and Vase-Paintings (επιμ., Οξφόρδη 2016), Greek Mythologies (Καίμπριτζ, Μασσ. 2012), An Archaeology of Representations: Ancient Greek Vase-Painting and Contemporary Methodologies (επιμ., Αθήνα 2009) και Sappho in the Making: The Early Reception (Καίμπριτζ, Μασσ. 2007).
