Εδώ και 12 χρόνια περίπου συντελείται -βουβά για τους περισσότερους- μία επανάσταση με δίπτυχο την αλυσίδα κατανεμημένης εγγραφής (blockchain) και τα κρυπτονομίσματα. Τους τελευταίους μήνες τα κρυπτονομίσματα έχουν μονοπωλήσει διεθνώς τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, με το ράλι των τιμών προς δυσθεώρητα ποσά και την επακόλουθη ταχεία πτώση τους. Εκεί που για την μεγάλη πλειοψηφία από εμάς τα κρυπτονομίσματα ήταν μια λέξη άγνωστη, πλέον όλο και περισσότεροι θέλουν να μάθουν περισσότερα, είτε από περιέργεια, είτε επειδή θέλουν να επενδύσουν μέρος των χρημάτων τους σε μια αγορά που θεωρούν ότι τους εγγυάται άμεσα, εύκολα και πολλά κέρδη. Είναι όμως τόσο απλά τα πράγματα;
Για να κατανοήσουμε την φύση των κρυπτονομισμάτων, την τεχνολογία blockchain που βρίσκεται από πίσω, την οικονομική τους διάσταση και το πώς θα επηρεάσουν το μέλλον των τραπεζών και της οικονομίας, συζητήσαμε με τον Αντώνη Μπαλλή*, Διδάκτορα του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΟΠΑ) με το αντικείμενο της μελέτης του επάνω στα οικονομικά των κρυπτονομισμάτων.
– Τι είναι η τεχνολογία blockchain; Ποια είναι η προστιθέμενη αξία της και ποια τα «τρωτά» της σημεία;
Το blockchain το εισήγαγε ο Satoshi Nakamoto (ο οποίος δεν ξέρουμε αν είναι αληθινό πρόσωπο, μπορεί να είναι ομάδα ατόμων) στην αρχική του μελέτη που δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο του 2008. Ουσιαστικά είναι το white-paper του bitcoin που ήταν το πρώτο κρυπτονόμισμα. Το blockchain στηρίζεται σε τεχνολογία δεκαετιών, συνδυάζοντας κρυπτογραφικές μεθόδους, πρωτόκολλα ασφαλείας και οτιδήποτε άλλο έχει χρησιμοποιήσει η κρυπτογραφία διαχρονικά. Δημιουργείται έτσι μια τεχνολογία που σου διασφαλίζει πως ό,τι μπει μέσα σε αυτή την αλυσίδα από blocks δεν μπορεί να πειραχτεί, δεν μπορεί να αλλάξει από κανέναν, εκτός αν υπάρξει η σύμφωνη γνώμη όλου του δικτύου. Γενικά μπορούμε να πούμε πως είναι ό,τι πιο ασφαλές χρησιμοποιούμε αυτή την στιγμή. Η τεχνολογία του blockchain εξελίχθηκε, έχοντας πολλές διαφορετικές μορφές στο κάθε κρυπτονόμισμα – που αυτή την στιγμή είναι ο κύριος κλάδος εφαρμογής της τεχνολογίας blockchain. Το πραγματικό όφελος που υπάρχει στην τεχνολογία του blockchain είναι όλα αυτά τα πεδία στα οποία θα χρησιμοποιηθεί και θα φέρει αλλαγή, που μπορούμε να την παραλληλίσουμε κατά μια έννοια σαν το «δεύτερο Internet». Όπως το Internet μπήκε στην καθημερινότητά μας και άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε σχεδόν οτιδήποτε, αντίστοιχα είναι και το blockchain.
Το blockchain μπήκε στην κουβέντα ως κάτι που είναι άτρωτο, κάτι το οποίο δεν μπορεί να χακαρισθεί. Αυτό δεν ισχύει· έχουν υπάρξει μια σειρά από παραδείγματα όπου κάποιος μπορεί να παρέμβει σε αυτό. Το blockchain έχει προβλήματα από πολλές απόψεις. Όχι τόσα όσα έχουν άλλα συστήματα –άρα αυτό είναι ένα μέτρο σύγκρισης. Καταρχάς το γεγονός ότι καταναλώνει πολύ μεγάλη ποσότητα ενέργειας για να επιτύχει αυτό που θέλει. Χρειάζεται πολύ μεγάλη επεξεργαστική ισχύ για να γίνουν όλες οι διαδικασίες.
– Σε ποιους κλάδους μπορεί να χρησιμοποιηθεί η τεχνολογία blockchain;
Η τεχνολογία του blockchain μπορεί στην κυριολεξία να χρησιμοποιηθεί στα πάντα.
Μπορεί, παραδείγματος χάριν, να χρησιμοποιηθεί στον τομέα του ψαρέματος. Φανταστείτε ότι για να αντιμετωπίσουμε την υπεραλίευση ή την παράνομη αλίευση, ο ψαράς θα υποχρεώνεται να δηλώνει κάθε ψάρι που ψαρεύεται στο blockchain. Έτσι ανά πάσα στιγμή θα ξέρεις για το ψάρι που αγοράζεις πότε και πού ψαρεύτηκε, τι μέγεθος έχει κοκ. Ένα άλλο σημαντικό πεδίο εφαρμογής είναι ο χώρος της υγείας, με την ασφάλεια των εγγράφων. Σκεφτείτε ο ιατρικός σας φάκελος να είναι διαθέσιμος από έναν γιατρό στην Πάρο που έχετε πάει διακοπές, και στην περίπτωση που υπάρξει κάποιο ατύχημα, να παρέχεται στιγμιαία η δυνατότητα να δει αυτά τα αρχεία.
– Πώς εξηγείται το γεγονός ότι η τιμή των κρυπτονομισμάτων είναι εξαιρετικά ευμετάβλητη;
Η αλήθεια είναι πως τα κρυπτονομίσματα δεν έχουν βασικές αρχές. Όλα τα άλλα χρηματοοικονομικά εργαλεία τα οποία έχουμε βασίζονται στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν και σε συγκεκριμένα άλλα οικονομικά μεγέθη και στοιχεία.
Η τιμή των κρυπτονομισμάτων ορίζεται καθαρά από την προσφορά, από την ζήτηση, από το ενδιαφέρον του κόσμου και από τον πανικό του κόσμου.
Η μεγάλη υπεραξία που έλαβε διαχρονικά το bitcoin παρουσιάστηκε στο κοινό ως ο τρόπος του να βγάλεις πολύ γρήγορα πολλά χρήματα. Αυτό σε συνδυασμό με την ευκολία να αγοράσεις κρυπτονομίσματα χωρίς ειδικούς λογαριασμούς -ακόμα και από το κινητό τηλέφωνο, οδήγησε τον οποιονδήποτε να μπει σε αυτή την αγορά. Ο οποιοσδήποτε, όμως, δεν ξέρει πώς να επενδύει· παρασύρεται. Παρουσιάζονται φαινόμενα «συμπεριφοράς της αγέλης», δηλαδή κάποιος αγοράζει μαζί με τους άλλους, πανικοβάλλεται μαζί με τους άλλους, πουλάει μαζί με τους άλλους. Η παγκόσμια βιβλιογραφία έχει δείξει ότι υπάρχει άμεση σχέση της πορείας των τιμών των κρυπτονομισμάτων σε σχέση με τα Google trends. Είναι γνωστό επίσης ότι το τι γράφεται στο Reddit ή στο Twitter μπορεί να επηρεάσει. Αυτή η συμπεριφορά δημιουργεί όλες αυτές τις αιχμές και τις πτώσεις που βλέπουμε στην αγορά, και αυτή την μεγάλη μεταβλητότητα που δεν παρατηρείται σε κανένα άλλο χρηματοοικονομικό προϊόν.
Ένας μη έμπειρος επενδυτής δεν μπορεί να καταλάβει και να προβλέψει –πόσο μάλλον να επηρεάσει– την δυναμική της αγοράς. Ένας μεγάλος παίκτης, όμως, ένα fund, που έχουν και τα απαραίτητα εργαλεία, «εκμεταλλεύονται» την ψυχολογία της πλειοψηφίας των επενδυτών, με σκοπό να επηρεάσουν την αγορά, να δημιουργήσουν πανικούς και να κερδοσκοπήσουν ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Αυτό είναι ένα ζήτημα που πρέπει να ρυθμιστεί, κυρίως για να προστατευθεί ο επενδυτής. Όπως ρυθμίστηκαν οι χρηματαγορές και τα χρηματιστήρια, αντίστοιχα θα πρέπει να υπάρξει και για τα κρυπτονομίσματα.
– Πιστεύετε πως στο μέλλον τα κρυπτονομίσματα θα αποτελέσουν έναν εναλλακτικό επίσημο τρόπο πληρωμής;
Ένα κρυπτονόμισμα δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποτελέσει τρόπο πληρωμής ή νόμισμα ενός κράτους. Το χρήμα έχει την ανάγκη να ελέγχεται από μια κεντρική αρχή, όπως συμβαίνει, προκειμένου να μπορεί να λειτουργήσει.
Τα κρυπτονομίσματα έχουν τρεις οπτικές: η πρώτη είναι ως επενδυτικό περιουσιακό στοιχείο. Κάποιος επενδύει σε αυτό ευελπιστώντας να το πουλήσει ακριβότερα και να κερδίσει χρήματα. Η δεύτερη είναι ως νόμισμα. Και η τρίτη είναι η τεχνολογία του blockchain, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε ένα ευρύ φάσμα, όπως συζητήσαμε και προηγουμένως.
Για να είναι κάτι νόμισμα, θα πρέπει να πληροί κάποιες προϋποθέσεις. Θα πρέπει να είναι ένα στοιχείο που διατηρεί την αξία του στον χρόνο. Θα πρέπει, επίσης, να αποτελεί μονάδα μέτρησης, δηλαδή οποιοδήποτε αντικείμενο να μπορεί να εκφραστεί σε αυτή την μονάδα. Χρειάζεται, ακόμη, να είναι ένα στοιχείο που ο καθένας μας μπορεί να χρησιμοποιήσει ως μέσο συναλλαγής.
Σκεφτείτε το ενδεχόμενο στο οποίο το νόμισμα που ισχύει στην Ελλάδα είναι το bitcoin. Σε αυτή την περίπτωση, οι τιμές των προϊόντων στα supermarket, παραδείγματος χάριν, θα έπρεπε να αλλάζουν λεπτό το λεπτό, λόγω της μεγάλης μεταβλητότητας που υπάρχει. Αυτό δεν μπορεί να προσδώσει στο κρυπτονόμισμα το χαρακτηριστικό της μονάδας μέτρησης ώστε να χαρακτηρισθεί νόμισμα.
Βλέποντας στον παρακάτω χάρτη πού μπορείς να πληρώσεις με κρυπτονομίσματα, διαπιστώνουμε ότι είναι πολύ συγκεκριμένα σημεία, στη Νέα Υόρκη, στο Λονδίνο, στο Βερολίνο. Στο Χονγκ Κονγκ θα μπορούσες να ζήσεις πληρώνοντας αποκλειστικά με κρυπτονομίσματα! Υπάρχουν, όμως, και άτομα που ζουν σε ένα χωριό της βορειοδυτικής Αυστραλίας για παράδειγμα. Εκεί δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα.
Άρα η αντικατάσταση του χρήματος θα ήταν πάρα πολύ δύσκολο να συμβεί, και έτσι τα κρυπτονομίσματα να αποτελέσουν ένα μέσο συναλλαγών καθολικά.
Θερμική απεικόνιση της απορρόφησης των κρυπτονομισμάτων στις Η.Π.Α. (αριστερά) και στην Ευρώπη (δεξιά).
– Είναι υπαρκτό το σενάριο οι κεντρικές τράπεζες να προχωρήσουν στη δημιουργία δικών τους ψηφιακών νομισμάτων;
Οι προσπάθειες που γίνονται από τις κεντρικές τράπεζες, όπως αυτές που υλοποιεί η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, δεν σχετίζονται με την δημιουργία ενός κρυπτονομίσματος, όπως το φαντάζεται ο κόσμος ως ένα στοιχείο μεγάλης μεταβλητότητας στην αξία του. Αυτό που την ενδιαφέρει κυρίως είναι να χρησιμοποιήσει την διαθέσιμη τεχνολογία που βρίσκεται πίσω από τα κρυπτονομίσματα (blockchain), και την ασφάλεια που προσφέρει, ώστε να δημιουργήσει ένα ηλεκτρονικό νόμισμα το οποίο θα χρησιμοποιείται από τα κράτη σα να είναι το «ψηφιακό Ευρώ». Δεν θα είναι νέες μονάδες χρήματος, δεν θα υπάρχει μεταβλητότητα στην τιμή· θα είναι μια διαφορετική έκφραση του χρήματος που έχουμε.
Δεν μπορεί να υπάρχει επίσημο νόμισμα το οποίο δεν θα ελέγχεται από έναν επίσημο φορέα, ο οποίος θα το δημιουργεί, θα το ορίζει, θα το προστατεύει, θα το αποσύρει (ενδεχομένως). Το κομμάτι της νομισματικής πολιτικής είναι και πολιτικό. Οπότε αν αναθέταμε, θεωρητικά, την λειτουργία της νομισματικής πολιτικής σε έναν προκαθορισμένο αλγόριθμο (όπως του bitcoin), που η παραγωγή νέων μονάδων είναι συγκεκριμένη, τότε αυτομάτως θα εξαιρούσαμε όλο το πολιτικό σκέλος. Σε αυτή την περίπτωση «νόμος είναι ο κώδικας», και όχι οι κεντρικές τράπεζες και τα όργανα που τις νομιμοποιούν. Έτσι, εν δυνάμει, θα αφαιρούσαμε από μια χώρα τα νομισματικά εργαλεία που διαθέτει για να λύσει τα προβλήματά της, αν και όποτε αυτά προκύψουν.
– Οι εξελίξεις των τελευταίων μηνών -με την συνταρακτική μείωση της κεφαλαιοποίησης της παγκόσμιας αγοράς κρυπτονομισμάτων- μπορούν να μεταφραστούν ως το «τέλος» των κρυπτονομισμάτων;
Τα κρυπτονομίσματα δημιουργήθηκαν με την φαντασιακή πεποίθηση από τον Satoshi Nakamoto να γίνει υποκατάσταση χρήματος. Επιχείρησε να οικοδομήσει ένα ψηφιακό σύστημα μετρητών χωρίς την εποπτεία κάποιας θεσμικής κεντρικής οντότητας. Αυτό στο οποίο αναπτύχθηκε είναι μια δυναμική και γρήγορα εξελισσόμενη επενδυτική αγορά. Εξού και τράβηξε μεγάλο ενδιαφέρον και πολλά χρήματα. Παρόλη την μεταβλητότητα που υπάρχει, παρατηρούμε ότι σταδιακά η κεφαλαιοποίηση της αγοράς αυξάνεται. Κάποια στιγμή τον Ιανουάριο έφτασε να είναι στα 2 τρισεκατομμύρια δολάρια, ξεπερνώντας πολλά ευρωπαϊκά χρηματιστήρια. Οι φορείς, οι τράπεζες, τα κράτη στρέφονται γύρω από αυτό, το συζητάνε, θέλοντας να δημιουργήσουν ένα θεσμικό πλαίσιο σιγά-σιγά. Η αγορά έχει αποδεχθεί ότι αυτό το ψηφιακό τμήμα θα αποτελέσει μέρος της στο μέλλον, και προσπαθεί να το φέρει στα ‘μέτρα’ της. Δύσκολα πλέον τα κρυπτονομίσματα μπορούν να βγουν εκτός νόμου και πραγματικότητας.
– Τι σενάρια έχουν αναπτυχθεί στο εξωτερικό για τη φορολογική μεταχείριση των εσόδων από τα κρυπτονομίσματα;
Είναι ένα από τα πρώτα πράγματα που προσπάθησαν να ορίσουν. Μέχρι τώρα δεν αποτελούσε ιδιαίτερο θέμα, καθώς τα έσοδα δεν ήταν τόσο πολλά. Τώρα, όμως, ιδιαίτερα μετά από αυτές τις αιχμές των τιμών και την συνακόλουθη κεφαλαιοποίηση, τα κράτη μεμονωμένα όλο και πιο συστηματικά προσπαθούν να διαμορφώσουν ένα πλαίσιο που θα επιτύχει την φορολόγηση επί των εσόδων. Δεν είναι εύκολο, από την άποψη ότι αν θελήσει κάποιος να κινήσει ένα εκατομμύριο bitcoin, δεν θα το κάνει μέσα από τα ανταλλακτήρια που δηλώνει τα στοιχεία του· θα χρησιμοποιήσει την τεχνολογία της κρυπτογραφίας και τον πρωτότυπο κώδικα προκειμένου να μπορέσει ανώνυμα να μεταφέρει από ένα πορτοφόλι σε ένα άλλο πορτοφόλι τα χρήματά του. Είναι το ίδιο πρόβλημα που έχουμε και με τα μετρητά που χρησιμοποιούνται για εμπόριο όπλων, εμπόριο ναρκωτικών κοκ. Αυτό το οποίο θα υπάρξει στο πλαίσιο να φορολογηθεί θα αφορά τον επενδυτή που έχει στο επενδυτικό χαρτοφυλάκιο και κρυπτονομίσματα.
Λόγω της ευκολία που υπάρχει σε γενικές γραμμές να χρησιμοποιήσει κάποιος την τεχνολογία, είναι σημαντικό αυτό το πλαίσιο να δημιουργηθεί πολύ προσεκτικά, ώστε να μην αποθαρρυνθεί ο κόσμος και να μην τον εξωθήσει σε άλλες οδούς.
– Είναι ευρέως διαδομένο ότι τα κρυπτονομίσματα αποτελούν για κάποιους ένα μέσο για ξέπλυμα μαύρου χρήματος και πρόσβασης στη μαύρη αγορά του διαδικτύου. Μπορεί να υπάρξει ένα ρυθμιστικό πλαίσιο για τον έλεγχο τέτοιου είδους συναλλαγών;
Πάντα θα υπάρχει και θα εξελίσσεται. Είναι, όμως, κάπως αφελής η κουβέντα του να υποστηρίζει κάποιος ότι τα κρυπτονομίσματα ευνοούν τέτοιους είδους διαδικασίες. Το κρυπτονόμισμα είναι ένα εργαλείο. Είναι σα να λέμε ότι έχουμε ένα κουτάλι: Το κουτάλι μπορείς να το χρησιμοποιήσεις για να ανακατέψεις τον καφέ. Μπορείς να το χρησιμοποιήσεις και για να φτιάξεις ηρωίνη. Το κουτάλι δεν είναι το πρόβλημα, η χρήση είναι το πρόβλημα. Άρα το να δαιμονοποιήσεις το εργαλείο είναι λίγο ανόητο, γιατί όλα αυτά που συζητάμε ως προβλήματα ήδη υπάρχουν. Δεν υπήρξε μεγαλύτερο εμπόριο ναρκωτικών επειδή υπήρξαν τα κρυπτονομίσματα. Πάντα θα υπάρχει ο αγώνας doping και anti-doping, με το doping να είναι πάντα ένα βήμα μπροστά, όπως συμβαίνει σε κάθε παράνομη δραστηριότητα.
– Πώς τα κρυπτονομίσματα επιβαρύνουν το περιβάλλον; Θα επηρεάσει αυτό τη χρήση τους στο μέλλον;
Σε αυτό το θέμα υπάρχει περισσότερος θόρυβος παρά μελέτη. Το μόνο που υπάρχει είναι τίτλοι σε site ότι «το δίκτυο του bitcoin καταναλώνει όσο καταναλώνει η Αργεντινή όλο τον χρόνο». Το θέμα είναι πόσο καταναλώνει το δίκτυο της VISA, της MasterCard, του τραπεζικού συστήματος, όλων των καταστημάτων που συντηρούν; Δηλαδή κάτι πρέπει πάντα να το συγκρίνουμε με κάτι άλλο το οποίο είναι εναλλακτικό. Επίσης πρέπει να εξετάσουμε πού γίνεται όλη αυτή η κατανάλωση και τι μορφές ενέργειας χρησιμοποιούνται. Αυτή τη στιγμή, από κάποιες πρώτες μελέτες, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό της ενέργειας που καταναλώνεται για να συντηρούνται τα δίκτυα των κρυπτονομισμάτων είναι από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Βέβαια σε αυτό, εγώ αντιτείνω τον αντίλογο: Γιατί να χρησιμοποιείς την ενέργεια αυτής της μορφής για τα κρυπτονομίσματα και όχι για κάτι άλλο; Εκεί πρέπει σιγά-σιγά τα πανεπιστήμια και οι ερευνητές να εξετάσουν τι δίνει σε σχέση με το τι παίρνει. Τα πάντα θα πρέπει να είναι θέμα σύγκρισης του τι καταναλώνει σε σχέση με τι καταναλώνει αυτό που θα αντικαταστήσει και θα πάρει ένα τμήμα του.
Αυτό το θέμα της περιβαλλοντικής διάστασης των κρυπτονομισμάτων ελκύει πολλά «κλικς» και έτσι καθιστά και την αγορά των κρυπτονομισμάτων έρμαιο της πληροφορίας των social media, όπως είδαμε και από σχετικό tweet του Elon Musk.
Χωρίς να αναιρώ ότι πράγματι είναι ενεργοβόρα η διαδικασία εξόρυξης κρυπτονομισμάτων, ακαδημαϊκά μιλώντας, αυτό πρέπει πρώτα να μετρηθεί και να αξιολογηθεί.
Ευχαριστούμε τον Δρ. Αντώνη Μπαλλή για τον χρόνο του και τον κατανοητό λόγο του.
* Ο Αντώνης Μπαλλής είναι Διδάκτωρ του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΟΠΑ) με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) για τη μελέτη του επάνω στα οικονομικά των κρυπτονομισμάτων (2021), κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου (M.Sc.) στον κλάδο της Εφαρμοσμένης Οικονομίας και Ανάλυσης Δεδομένων από το Πανεπιστήμιο Πατρών (2016) και πτυχιούχος (B.Sc.) του τμήματος Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (2014). Βασικοί ερευνητικοί τομείς στους οποίους δραστηριοποιείται είναι τα Οικονομικά των Κρυπτονομισμάτων, η Συμπεριφορική Χρηματοοικονομική και ο κλάδος του Financial Technology (FinTech). Είναι επίσης επιστημονικός συνεργάτης του οργανισμού GetInvolved. Από το Σεπτέμβριο θα είναι εισηγητής του προγράμματος για blockchain και cryptos στο ΟΠΑ (περισσότερες πληροφορίες εδώ).
Ευχαριστούμε τους Ηλία Αρβανιτίδη και Νικόλα Παπανδρέου για την φωτογραφική κάλυψη της συνάντησης.
Αποποίηση Ευθύνης: Το υλικό αυτό παρέχεται για πληροφοριακούς και μόνο σκοπούς. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να εκληφθεί ως προσφορά, συμβουλή ή προτροπή για την αγορά ή πώληση των αναφερόμενων προϊόντων. Παρόλο που οι πληροφορίες που περιέχονται βασίζονται σε πηγές που θεωρούνται αξιόπιστες, ουδεμία διασφάλιση δίνεται ότι είναι πλήρεις ή ακριβείς και δεν θα πρέπει να εκλαμβάνονται ως τέτοιες.
