Τι είναι το παρόν την ανθρωπότητας, αν όχι το αναπόφευκτο άθροισμα των παρελθουσών της συνθηκών; Αν εστιάσουμε στο ‘τώρα’, δεν θα δούμε να διαθλώνται μέσα του όλα τα ‘τετελεσμένα’; Αυτά είναι τα ερωτήματα που, διαπερνώντας την αρχαιολογία σε όλο της το εύρος, την καθιστούν κατεξοχήν ‘διαλογική’ επιστήμη. Διαλογική, με την έννοια μιας αδιάλειπτης ‘σύσκεψης’ στην οποία παρευρίσκεται ένας αρχαιολόγος, συνομιλώντας με ευρήματα, γεγονότα, περιόδους του παρελθόντος, προσπαθώντας να εξαγάγει… το μέλλον. Αυτός, άλλωστε, είναι ο διιστορικός διάλογος που εορτάζεται σήμερα, στις 16 Οκτωβρίου, την Διεθνή Ημέρα Αρχαιολογίας.
Επιχειρώντας, λοιπόν, να συντονιστώ με το πνεύμα της ημέρας, κάλεσα τον διακεκριμένο αρχαιολόγο Δρ. Θεόδωρο Παπακώστα σε μια συνέντευξη στους Athenian Times. Ζητήματα όπως η υποτιμημένη γοητεία της αρχαιολογίας, μα και τα… μελανά σημεία της ελληνικής αρχαιολογίας εθίγησαν σε μια ενθουσιώδη συζήτηση η οποία εξελίχθηκε ως ακολούθως…
Η ιδέα για την συνέντευξη αυτή προέκυψε χάρις στην Διεθνή Ημέρα Αρχαιολογίας, την οποία γιορτάζουμε κάθε χρόνο, το τρίτο Σάββατο του Οκτώβρη. Αισθάνεστε ποτέ πως χωρίς τέτοιες μέρες να την αναδεικνύουν, η αρχαιολογία ως επιστήμη, καθώς και η συνεισφορά της, στερείται της πρέπουσας προβολής; Στο πλαίσιο αυτό, νιώθετε ποτέ “αδικημένος”, καθώς το ανεκτίμητο έργο που εσείς και οι συνάδελφοί σας εκπονείτε, είναι σαφώς δυσανάλογο ως προς την περιορισμένη αναγνώριση που εισπράττετε από την ελληνική κοινωνία ;
Δεν θεωρώ ότι η επιστήμη της αρχαιολογίας, και η κάθε επιστήμη, έχει τόση ανάγκη τέτοιες ημέρες. Καλό κάνουν φυσικά, κακό δεν κάνουν. Είναι μια αφορμή για υπενθύμιση, για ενημέρωση, για να μοιραστούμε την ουσία της επιστήμης μας με το ευρύ κοινό, αλλά σίγουρα δεν είναι η μόνη ευκαιρία. Εν τέλει πάντως, θεωρώ ότι καλώς υπάρχει και σίγουρα είναι μια όμορφη αφορμή να διευρύνουμε ακόμη περισσότερο την μεγάλη «οικογένεια» ανθρώπων που αγαπούν την αρχαιολογία. Το αν νιώθουμε αδικημένοι είναι κάτι που το νιώθουμε όλο το χρόνο και όχι μόνο τις αφιερωμένες ημέρες! Βέβαια, το φαινόμενο αυτό είναι παγκόσμιο καθώς οι επιστήμες, και κυρίως οι ανθρωπιστικές επιστήμες, όντως δεν χαίρουν ιδιαίτερης προσοχής από μια μεγάλη μερίδα κόσμου.
Όπως είναι φυσικό, με την πάροδο των ετών τα αρχαιολογικά ευρήματα πληθαίνουν, ενώ οι πιθανότητες ανεύρεσης νέων φθίνουν. Πιστεύετε πως η αρχαιολογική έρευνα έχει, ή πρόκειται στο εγγύς μέλλον να “στερέψει” επικίνδυνα ; Ή μήπως η αρχαιολογική σκαπάνη δύναται πάντοτε να φτάσει σε μεγαλύτερα βάθη;
Θα μου επιτρέψεις να διαφωνήσω. Δεν φθίνει καμία πιθανότητα αποκάλυψης νέων ευρημάτων. Αυτό πηγάζει από την εικόνα του κόσμου ότι η αρχαιολογία ψάχνει τον αρχαίο ναό και το άγαλμα. Εύρημα μπορεί να σημαίνει χιλιάδες πράγματα και πληροφορίες, και όσο βελτιώνονται και οι θετικές επιστήμες (που χρησιμοποιούνται κατά κόρον στην αρχαιολογία) τόσο μπορούμε να ανακαλύπτουμε όλο και περισσότερα! Ίσως το κοινό που δεν έχει άμεση επαφή με το αντικείμενο να μπερδεύεται γιατί παρατηρεί ότι οι αρχαιολογικές έρευνες γίνονται με πολύ πιο αργό ρυθμό. Αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή πλέον μπορούμε να μάθουμε πολλά περισσότερα, και οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί, ώστε να αποκομίσουμε όσες περισσότερες πληροφορίες μπορούμε κατά την ανασκαφή και μετά από αυτήν.
Κάποτε, αιώνες και πολλές δεκαετίες πριν, προτού η αρχαιολογία (όπως και πολλές άλλες επιστήμες) αποκτήσουν μια πιο συγκεκριμένη δεοντολογία και μεθοδολογία, οι αρχαιοδίφες έσκαβαν με σκοπό να αποκαλύψουν ένα κτήριο, να βρουν ένα «θησαυρό». Δεν είμαστε κυνηγοί θησαυρών πάντως. Τουναντίον. Πιο πολλά στοιχεία μπορεί να μας δώσει μια επιγραφή παρά ένα κτήριο ολόκληρο!
Η αρχαιολογία είναι μια επιστήμη που ασχολείται αμιγώς με το παρελθόν. Πως αισθάνεστε, όταν ακούτε γνωστούς και φίλους σας να αναφέρονται σε εξελίξεις του κλάδου τους, που αφορούν και “ατενίζουν” το μέλλον ;
Η αρχαιολογία ασχολείται με τον άνθρωπο. Και ο άνθρωπος είναι το μέλλον. Και είτε ατομικά είτε συλλογικά, αν δεν ξέρουμε από που ξεκινήσαμε, πώς προχωρήσαμε και πως φτάσαμε ως εδώ, δεν μπορούμε να αγναντέψουμε κανένα μέλλον. Ότι και να κάνουμε, ότι και να θέλουμε να γίνουμε, όπου κι αν θέλουμε να φτάσουμε, αν δεν ξέρουμε τι έχει προηγηθεί, είναι πρακτικά αδύνατο να πετύχουμε. Επομένως ή αρχαιολογία είναι μια επιστήμη απαραίτητη για να μπορούμε να αγναντεύουμε ένα καλύτερο μέλλον.
Υψηλή θέση στα επιστημονικά σας ενδιαφέροντα κατέχει, αναμφίβολα, η εκλαΐκευση της αρχαιότητας, ώστε να καταστεί προσιτή και ευχάριστη στον μέσο άνθρωπο. Ωστόσο, ο “απλός άνθρωπος”, χαίρει μεγάλης εκτιμήσεως και στο έργο σας αυτό καθ’ εαυτό. Ενδεικτικά, στο podcast σας, ως ‘Archaeostoryteller’, έχετε εξιστορήσει τους “παράλληλους βίους” ενός σκλάβου και μίας ιερόδουλης, ατόμων που συνήθως απουσιάζουν από τις σελίδες της Ιστορίας. Ποιες πτυχές, ίσως και ποιοι άνθρωποι της αρχαίας ζωής θεωρείτε πως έχουν… αδίκως παραμεληθεί από τις ιστορικές μας αναφορές ;
Οτιδήποτε θεωρούσε ο πουριτανισμός που υπάρχει και υπήρχε στην κοινωνία μας μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα. Δυστυχώς αποσιωπούμε πολλά στοιχεία του παρελθόντος μας, για διάφορους λόγους. Ένας από αυτούς είναι γιατί στην Ελλάδα η αρχαιολογία προσπάθησε να τονώσει την εθνική υπερηφάνεια, υπερτονίζοντας το λαμπρό κλασικό παρελθόν, το οποίο όφειλε να είναι άσπιλο και ιδανικό. Άσχετα αν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ήταν άνθρωποι και η κοινωνία τους όπως σήμερα είχε… τα πάντα. Τον ήρωα, τον αλτρουιστή, τον πρωτοπόρο, τον καλλιτέχνη, τον δειλό, τον αδιάφορο, τον φοβισμένο, τον απατεώνα. Η εικόνα του υπέρλαμπρου αμόλυντου αρχαίου κάλλους μας στοίχισε και γιατί αγνοήσαμε πολλές άλλες περιόδους της ιστορίας (ελληνικής και παγκόσμιας) και γιατί το έκανε πολύ δυσβάσταχτο ως εικόνα και έννοια, άρα νομίζω ενέτεινε το εθνικό κόμπλεξ κατωτερότητας που διαθέτουμε.
Ένα υποθετικό -μα αναμφίβολα θελκτικό- ενδεχόμενο: ποιας σπουδαίας αρχαιολογικής ανακάλυψης θα θέλατε να είστε… “πατέρας” και γιατί ;
Σπουδαία ανακάλυψη θα ήταν για μένα ακόμη και μια πολύ πρώιμη επιγραφή που θα μας έδινε στοιχεία για την αρχαιότητα που αγνοούμε ως σήμερα. Δεν ονειρεύομαι μεγάλες ανασκαφικές ανακαλύψεις (σε όγκο). Προτιμώ τις συγκλονιστικές ανακαλύψεις (σε αντίληψη).
Τέλος, πιστεύετε πως, ενασχολούμενος κάποιος με την αρχαιολογία, μπορεί να υιοθετήσει μια πιο “φιλοσοφημένη” στάση ζωής; Όταν έρχεσαι διαρκώς σε επαφή με ευρήματα πολιτισμών ή λαών που έχουν πια εκλείψει, δεν αποκτάς έντονη συνείδηση της θνητότητάς σου; Ή μήπως, όπως το έθεσε εξαιρετικά η αρχαιολογικού περιεχομένου ταινία The Dig: “Από το πρώτο ανθρώπινο αποτύπωμα στο τοίχο μιας σπηλιάς, είμαστε μέρος ενός συνεχούς. Επομένως,… δεν πεθαίνουμε ποτέ πραγματικά”;
Με αυτή ακριβώς την ερώτηση έπιασες την βαθύτερη ουσία της αρχαιολογίας (και κάθε άλλης επιστήμης αν με ρωτάς). Αυτή είναι η πιο βαθιά και ενδόμυχη ανάγκη και συμβολή της αρχαιολογίας, της αρχαιογνωσίας, της γνώσης του ανθρώπου εν γένει. Φυσικά και η αρχαιολογία είναι ψυχοθεραπευτική. Η αντίληψη της ολότητάς μας, της πορείας και του συμβολισμού μας, είναι που μας βοηθά να κατανοήσουμε τους εαυτούς μας και το χρόνο και μας βοηθά να νικήσουμε τον πιο ενδόμυχο φόβο της ανθρώπινης φύσης: την αντίληψη της θνητότητάς μας. Γι’ αυτό εξάλλου είναι και τόσο θελκτική η επιστήμη της αρχαιολογίας.
Οι απαντήσεις του Δρ. Παπακώστα διαφώτισαν την ουσιωδέστερη, ίσως, πτυχή της αρχαιολογικής επιστήμης: αυτή του ανθρώπινου στοιχείου. Κάτω από τα μνημεία, τους τύμβους, τους ναούς, τα αγγεία, πέρα από την αποσυντεθειμένη ύλη, αναδύεται ο Άνθρωπος, φορώντας την άχρονη, άφθαρτη, αιώνιά του φύση. Και η αρχαιολογία είναι, επομένως, η “υπόμνηση” μιας αδιαίρετης, πανανθρώπινης, διηνεκούς ολότητας, που φαίνεται, στις μέρες μας, να έχουμε ξεχάσει…
