Σε συνέχεια του Μέρους Α΄ (Ελλάδα: Το παρελθόν και το μέλλον της ταυτότητας στο εγχώριο και παγκόσμιο γίγνεσθαι) της συνέντευξης με τον Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Harvard Παναγιώτη Ροϊλό*, ακολουθεί το παρόν Μέρος Β’.
Πώς μετασχηματίζεται αυτό που πλέον θα νοείται ως ανθρώπινο στο δυναμικό περιβάλλον της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης;
Ζούμε σε μια περίοδο που έχω ορίσει ως «νεομεσαιωνικό μετακαπιταλισμό».
Με αυτό τον όρο εννοώ ότι αυτή η φάση του λεγόμενου ανθρωπόκαινου τείνει να επαναπροσδιορίσει το τι σημαίνει άνθρωπος και ποιες είναι οι δυνατότητές του. Με τον όρο ανθρωπόκαινο εννοούμε την παρούσα περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας κατά την οποία αλλαγές σε πάρα πολύ μεγάλη κλίμακα σε όλο τον πλανήτη δεν οφείλονται μόνο -ή κατεξοχήν- σε γεωλογικές αλλαγές ή σε αλλαγές που προκαλεί η φύση, αλλά στην επέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα στον πλανήτη. Μια έκφανση αυτών των βίαιων -εν πολλοίς- παρεμβάσεων του ανθρώπου είναι η κλιματική αλλαγή. Ο όρος ανθρωπόκαινο έχει εισαχθεί κατ’ αναλογίαν προς γεωλογικούς όρους, όπως το πλειστόκαινο.
Όταν αναφέρομαι στον ριζικό επαναπροσδιορισμό των εγγενών δυνατοτήτων του ανθρώπου έχω υπόψιν μου, μεταξύ άλλων, την τεχνητή νοημοσύνη, τις προσπάθειες που κάνουν επιστήμονες στο χώρο της βιολογίας και της ιατρικής για επιμήκυνση της ανθρώπινης ζωής, στην κλωνοποίηση, ακόμα και στην δυνατότητα μακρόχρονης συντήρησης ζωτικών οργάνων του ανθρώπου, όπως, κυρίως, ο εγκέφαλος. Όλες αυτές οι εξελίξεις επηρεάζουν και θα επηρεάσουν ακόμη περισσότερο πολύ βασικά δεδομένα της ανθρώπινης ζωής. Για παράδειγμα, η βίωση του χρόνου, η σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο, η σχέση του ανθρώπου με την αιωνιότητα ακόμη ή με την θνητότητα τείνει να αλλάξει σχεδόν ριζικά.
Είναι δεδομένο ότι όχι μόνο οι πολιτιστικές, κοινωνικές, οικονομικές, ιστορικές συνθήκες αλλάζουν συλλήβδην, αλλά και ο ίδιος ο ορισμός του ανθρώπου και των δυνατοτήτων του.
Σε μια άλλη κλίμακα, γιατί τότε όλες αυτές οι αλλαγές δεν είχαν πάρει τις διαστάσεις που έχουν πάρει σήμερα, τις ριζικές αλλαγές είχε διαγνώσει στη δεκαετία του 1950 μία πολύ σημαντική ερευνήτρια στο χώρο των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών, η Hannah Arendt.
Ένα επιπλέον σημαντικό χαρακτηριστικό του ανθρωπόκαινου είναι η κρίση παράστασης, αναπαράστασης, περιγραφής ή καταγραφής της πραγματικότητας. Γιατί ακόμη και η έννοια της πραγματικότητας επαναπροσδιορίζεται στο νέο περιβάλλον της ψηφιοποίησης και της εικονικής πραγματικότητας. Το τι συνιστά πραγματικό και μη πραγματικό, το τι συνιστά αυθεντικό και κίβδηλο επαναπροσδιορίζεται ριζικά, εν πολλοίς εξ αιτίας της εικονικής πραγματικότητας. Η ψηφιοποίηση έχει επιφέρει ένα ραγδαίο, θα έλεγα επαναστατικό -αλλά με αρνητική χροιά- κατακερματισμό στους διάφορους τομείς της ανθρώπινης δράσης, σε μία, δηλαδή, ανεξαρτητοποίηση του οικονομικού, του πολιτικού κοκ. Καθένας από αυτούς τους τομείς έχει πλέον σχεδόν αυτονομηθεί. Και βεβαίως ηγεμονικός είναι ο οικονομικός. Χρειαζόμαστε αυτό που με άλλο τρόπο όριζε ο Georges Bataille ως γενική οικονομία, και έναν κατακερματισμό του οικονομικού πεδίου. Χρειαζόμαστε, δηλαδή, μία ευρύτερη θεώρηση του ανθρώπου και των ανθρώπινων σχέσεων και δράσεων. Γιατί μόνο έτσι μπορεί ο άνθρωπος, ο σκεπτόμενος, ο άνθρωπος που θέλει να δρα ως πολίτης σε μια πολιτικά δομημένη κοινότητα να διαγνώσει και ως ένα μεγάλο βαθμό να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που ανακύπτουν. Να αντιληφθεί πώς τα προβλήματα διαφορετικών τομέων αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και πώς μπορεί ίσως να τα υπερβεί.
Εξαιτίας της ψηφιοποίησης, κυρίως, οι επιμέρους τομείς ανθρώπινης δράσης –ο πολιτικός, ο οικονομικός- έχουν σχεδόν αυτονομηθεί.
Δημιουργείται έτσι η εντύπωση στον πολίτη, ακόμα και στην καθημερινότητά του, ότι αυτή η ψηφιοποιημένη πραγματικότητα, η πραγματικότητα δηλαδή που διαμεσολαβείται μέσω μιας αφαιρετικής ψηφιοποιητικής αποστασιοποίησης του ατόμου από το ευρύτερο πεδίο δράσης του και τους αντίστοιχους μηχανισμούς λειτουργίας του, επέχει τρόπον τινά την θέση του μεταφυσικού.
Επέχει την θέση μιας υπερβατικής δύναμης που τον ξεπερνά και δεν μπορεί να την ελέγξει. Αυτή η κατάσταση έχει εν πολλοίς αντικαταστήσει αυτό που στον μεσαίωνα, στην προ-μοντέρνα εποχή, αλλά ακόμα και σήμερα, χαρακτήριζε την έννοια του θείου, του θεϊκού, στο φαντασιακό των ανθρώπων.
Ωστόσο -και αυτό έχει να κάνει με το δεύτερο σκέλος του όρου, τον μετακαπιταλισμό- αυτή η μεταφυσική έχει απεκδυθεί εκ των πραγμάτων οποιασδήποτε διάστασης του υπερφυσικού, σε αντίθεση με αυτό που συνέβαινε στον μεσαίωνα. Στον μεσαίωνα το υπερβατικό ήταν κατεξοχήν υπερφυσικό. Βεβαίως υπάρχουν και οι εξαιρέσεις, που είναι και ιδιαίτερα επικίνδυνες σήμερα: την έννοια πια αυτού του υπερβατικού την έχει εν πολλοίς αντικαταστήσει μια τάση προς την συνωμοσιολογία. Μια τάση, δηλαδή, άνθρωποι να περιβάλλουν αυτό το οποίο δεν μπορούν να ελέγξουν με μια μεταφυσική διάσταση και να το δαιμονοποιούν. Εξού πάλι η έμφασή στον νεομεσαιωνισμό αυτής της εποχής. Αυτό είναι ένα θέμα που μελετώ σε ένα βιβλίο που ολοκληρώνω σύντομα, ο τίτλος του οποίου στα αγγλικά είναι Neomedieval Postcapitalism (Νεομεσαιωνικός Μετακαπιταλισμός).
Ποιες είναι οι προκλήσεις που θα σφυγμομετρήσουν την ανθρωπότητα τα επόμενα χρόνια;
Το πιο άμεσο είναι η κλιματική αλλαγή. Επίσης οι αλλαγές που θα γίνουν στον χώρο της εργασίας με την ολοένα και αυξανόμενη χρήση τεχνολογικών μέσων στην παραγωγή και διακίνηση προϊόντων. Η προσφυγική κρίση, ακόμη, είναι πολύ σημαντική. Πρόκειται για μια τεράστια ανθρωπιστική κρίση που ολοένα θα εντείνεται, όχι μόνο για πολιτικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους, αλλά και για κλιματικούς. Τις επόμενες δεκαετίες θα έχουμε μια τεράστια ροή προσφύγων προς τον Βορρά, εξαιτίας και των κλιματικών αλλαγών που πιο άμεσες και δραματικές συνέπειες έχουν κυρίως στο Νότο.
Πώς μπορούν οι συμβολισμοί να επηρεάσουν τη συμπεριφορά μας;
Κατ’ αρχάς μην ξεχνάμε ότι ο πολιτισμός, ακόμα και η γλώσσα, λειτουργεί στο επίπεδο του συμβόλου. Οι άνθρωποι τείνουν να υποτιμούν την σημασία των συμβόλων. Τα σύμβολα, αντίθετα, παράγουν πράξεις. Η γλώσσα παράγει πράξεις• η γλώσσα δεν σηματοδοτεί μόνο, αλλά επιτελεί, δηλαδή ωθεί προς πράξεις.
Όταν συζητούμε για σύμβολα θα πρέπει να υιοθετούμε μια προσέγγιση η οποία θα δίνει έμφαση στην επιτελεστική δυναμικότητά τους.
Είναι λάθος να θεωρούμε ότι τα σύμβολα, ή ακόμα και η τελετουργία εν πολλοίς, έχει να κάνει με εντελώς αφηρημένες, φιλοσοφικές δομές σκέψεις. Όχι, τα σύμβολα επηρεάζουν την άμεση πραγματικότητα.
Πρέπει να μπαίνει περιορισμός στην ελευθερία του λόγου, από τη στιγμή που η γλώσσα έχει και επιτελεστικό χαρακτήρα;
Κατά τη γνώμη μου δεν θα πρέπει να υπάρχει περιορισμός στην ελευθερία του λόγου, στον βαθμό, βέβαια, που δεν θίγονται ατομικοί ή συλλογικοί εαυτοί και ταυτότητες και ιδιαιτερότητες.
Τι συμβουλή θα δίνατε σε ένα νέο άνθρωπο σήμερα;
Η συμβουλή που θα έδινα είναι να παραμένει νέος στα όνειρά του και να μην καταθέτει τα όπλα.
Είστε αισιόδοξος;
Ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος. Είμαι ρεαλιστής οραματιστής και το αντίστροφο: οραματιστής ρεαλιστής.
Τι είναι αυτό που σας δίνει ελπίδα;
Η δυνατότητα του ανθρώπου για κριτική, δηλαδή ελεύθερη, και δημιουργική σκέψη.
Ευχαριστώ θερμά τον Καθηγητή Παναγιώτη Ροϊλό για την ενδιαφέρουσα και εκτενή συνέντευξη στους Athenian Times.
* Ο Καθηγητής Παναγιώτης Ροϊλός είναι Καθηγητής στο Τμήμα των Κλασικών Σπουδών, στο Τμήμα Συγκριτικής Γραμματολογίας και στο Τμήμα Μεσαιωνικών Σπουδών, κάτοχος της Έδρας «Γιώργος Σεφέρης», στο Πανεπιστήμιο του Harvard.
